مروری بر امکان تحقق و تاثیرگذاری گردشگری حیات وحش با رویکرد احداث سافاری پارک در حریم کلانشهر مشهد

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی ارشد برنامه‌ریزی شهری،گروه شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران

2 دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری،گروه جغرافیا، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

3 دانش‌آموخته کارشناسی ارشد طراحی شهری،گروه شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران

4 استادیار گروه شهرسازی،واحد قزوین،دانشگاه آزاد اسلامی،قزوین،ایران

10.22034/(jrupa-ei).2021.282247.1073

چکیده

گستردگی فعالیت در حوزه گردشگری حیات وحش منجر به نیازهای مختلف و متفاوتی میشود. برای عموم مردم، بعضی از انواع گردشگری حیات وحش نسبت به انواع دیگر جذابیت بیشتری دارند، با این حال، به دلیل حساسیت و شکنندگی منابع، لازم است به نحوه عملکرد گردشگری حیات وحش بیش از هر مورد دیگر توجه نشان داده شود. لذا هدف پژوهش حاضر شناخت و درک بهتر امکان تحقق و تاثیرگذاری گردشگری حیات وحش با رویکرد احداث سافاری پارک در حریم کلانشهر مشهد است. روش تحقیق حاضر توصیفی-تحلیلی، به لحاظ هدف، از نوع کاربردی و روش جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات به دو صورت کتابخانه‌ای و میدانی است. در سطح توصیفی از جدول‌ میانگین و ... برای توصیف داده‌ها و در سطح استنباطی برای متغیرهای مقایسه‌ای از آزمون کای اسکوئر استفاده شد. نتایج یافته‌ها نشان داد در ابعاد مختلف محیطی، اقلیمی، ترافیکی، کالبدی، اجتماعی، اقتصادی، حقوقی و ... امکان احداث سافاری پارک در مشهد حریم جنوبی وجود دارد. همچنین نتایج حاصل از آزمون کای اسکوئر نشان داد که که گردشگری حیات وحش با رویکرد احداث سافاری پارک بیشترین تاثیر را در افزایش تنوع در شیوه‌های گذراندن اوقات فراغت در منطقه خواهد داشت. بنابراین آزمون کای اسکوئر تفاوت معنادار(کمتر از 05/0) بین فراوانی‌های مشاهده شده و مورد انتظار حاصل شده از جامعه مورد مطالعه را به خوبی نشان داد.

تازه های تحقیق

مقدمه

در دو دهه گذشته، نگرانی روزافزون درباره حفظ منابع طبیعی باعث تنگاتنگ شدن رابطه طبیعت و گردشگری شده است و میل فزاینده‌ای برای تعامل با طبیعت به شکل‏های مختلفی وجود دارد. این میل به طبیعت، در میزان بالای تقاضای گردشگران برای فعالیت‌های مربوط به آن، ارزش‌گذاری بر روی این فعالیت‌ها، توجه نسبتاً بالا به حیوانات وحشی در برابر حیوانات اهلی و نیمه اهلی به‌وضوح دیده می‏شود. "Wild tourism" شاخه‏ای از صنعت گردشگری برخی کشورهاست که محور آن مشاهده حیوانات وحشی و گیاهان در زیستگاه‏های طبیعی آن‌هاست. سافاری(Safari) نیز بخشی از گردشگری حیات‌وحش شمرده می‏شود. گردشگری حیات‌وحش به ساده‌ترین معنای آن ارتباط برقرار کردن با حیوانات وحشی در محل زندگی طبیعی واصلی آن‌هاست. گاه به‌صورت فعالانه(شکار- نمونه‌برداری) و گاه به شکل منفعلانه(تماشا-عکاسی) انجام می‏شود اکوتوریسم و گردشگری حیات‌وحش مترادف نیستند، اما یک همپوشانی بین این دو وجود دارد و می‌توان گفت که گردشگری حیات‌وحش هر سه نوع ذکرشده از گردشگری در محیط طبیعی را در برمی‌گیرد و آن تا حدودی یک سفر ماجراجویانه مبتنی بر طبیعت، شامل اصول کلیدی اکوتوریسم سازگار با محیط‌زیست و آموزش‏های حمایتی در امر حفاظت است. استفاده تفریحی از حیات‌وحش بر سه عنصر استوار است: بوم‌شناسی، کاربری تفریحی و زمینه تاریخی تعامل انسان -حیات‌وحش. ارزش حفظ منابع طبیعی، آسایش حیوانات، رضایت گردشگران، معمولاً با سود بخشی اقتصادی در تضاد بوده و در این شرایط لازم است همه این موارد بررسی شوند و اصولی را برای آن در نظر گرفت. بر این اساس ویژگی‌های خاص تأسیس سافاری پارک در کنار عواملی نظیر موقعیت جغرافیائی و نیازهای کلان‌شهر مشهد و مناطق هم‌جوار، ضرورت تعیین اهداف و برنامه‌های ویژه‌ای را در جهت تحقق این نوع از گردشگری ضروری می‌سازد. لذا در پژوهش حاضر تلاش خواهد شد که به بررسی امکان تحقق این نوع از گردشگری و میزان تاثیرگذاری آن بر روی گردشگری کلانشهر مشهد پرداخته شود؛ بنابراین سوال اصلی تحقیق ما در پژوهش حاضر این گونه است: شرایط و امکانات لازم برای تحقق گردشگری حیات وحش با رویکرد احداث سافاری پارک در شهر مشهد چیست؟ و میزان تاثیرگذاری این نوع گردشگری در شهر مشهد چگونه خواهد بود؟

روش پژوهش

روش تحقیق حاضر توصیفی-تحلیلی، به لحاظ هدف، از نوع کاربردی و روش جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات به دو صورت کتابخانه‌ای و میدانی است. جامعه آماری ما، متخصصان آگاه در زمینه گردشگری حیات وحش و سافاری پارک بوده‌اند. ابزار مورد استفاده برای جمع‌آوری داده‌ها، پرسشنامه بوده است روش نمونه گیری پژوهش حاضر از نوع انتخاب هدفمند بوده است از آنجایی که در روش میدانی از پرسشنامه در طیف پنج گزینه ای لیکرت (از کاملا نامطلوب تا کاملا مطلوب  و سوالات باز استفاده گردید در بخش سوالات طیفی رتبه های یک تا پنج به پاسخ ها داده شد عدد ۳ بعنوان میانگین پاسخ ها بدست آمد سپس میانگین بدست آمده با عدد 3 مقایسه گردید. همچنین جهت پایایی پرسشنامه از آلفای کرونباخ استفاده گردیده که مقدار آلفا 811/0 بدست آمد، که پایایی در حد خوب تایید می شود. تعداد نمونه‌های جمع‌آوری شده برای پژوهش حاضر، 384 نمونه می‌باشد. در این پژوهش با استفاده از نرم افزار spss در دو سطح توصیفی و استنباطی استفاده شده است. در سطح توصیفی از میانگین و ... برای توصیف داده‌ها استفاده شده است و در سطح استنباطی برای متغیرهای ناپارامتریک از آزمون کای اسکوئز استفاده شده است.

یافته ها و بحث

بررسی شرایط محیطی و طبیعی لازم برای شکل گیری گردشگری حیات وحش با رویکرد احداث سافاری پارک

با توجه به اینکه پهنه شمالی شهر مشهد در معرض آلودگی و فرسایش بسیار می‌باشد و همچنین وجود نواحی حاشیه نشینی نابسامان و کارگاه‌های صنعتی در این محدوده از حریم هستند این پهنه برای احداث سافاری پارک مشهد مناسب نمی‌باشد. در پهنه شرقی وجود نواحی حاشیه نشینی نابسامان و کاربری‌های درشت‌دانه چون تاسیسات نظامی و صنعتی و همچنین وجود اراضی موقوف آستان قدس رضوی و آرمستان بهشت رضا و معادن سنگی این پهنه هم برای احداث سافاری پارک مشهد مناسب نمی باشد. در پهنه غربی به دلایلی که در قسمت‌های پیشین اشاره شد این بخش در معرض توسعه ساخت و سازهای بسیار و همچنین وجود کارخانجات، شهرک‌های صنعتی و نیروگاه می باشد  که با توجه به این مباحث این پهنه هم برای احداث سافاری پارک مشهد مناسب نمی باشد. با توجه به بررسی پهنه‌های مختلف و ناحیه جنوبی حریم و با در نظر گرفتن جاذبه منحصر و فضاهای باز طبیعی و همچنین اختلاف سطوح ارتفاعی آن با شهر مشهد که دارای دید و منظر مناسب می‌باشد و با توجه به این موضوع که یکی از بهترین روش های حفاظت از محیط طبیعی این پهنه، برنامه‌ریزی و تعیین نقش متناسب با توان محیط زیست می‌باشد و وجود چشمه های آب متعدد در دامنه ارتفاعات این محدوده را مرغوب ساخته، در نظر گرفتن تمامی ضوابط احداث سافاری پارک آن است با کمترین آسیب به منابع طبیعی بیانجامد لذا محدوده جنوبی حریم شهر مشهد نسبت به بقیه، بخش‌ها گزینه‌ای مطلوب تری فرض می‌شود. بررسی معیارهای لازم برای ایجاد سافاری پارک در محدوده حریم جنوبی مشهد نشان داد که این محدوده محدودیت قابل توجهی در جهت تاسیس و ایجاد این نوع از گردشگری در منطقه مورد نظر ندارد. معیارهای مورد ارزیابی برای این منظور عبارتند از:مساحت، مجاورت‌ها و سازگاری، اقلیم خرد منطقه، منابع طبیعی موجود، مالکیت، شیب، دسترسی، تاسیسات زیربنایی، جذب گردشگر.

همانطور که مشاهده می‌شود کارشناسان و صاحب نظران اعتقاد داشتند که گردشگری حیات وحش با رویکرد احداث سافاری پارک بیشترین تاثیر را در افزایش تنوع در شیوه‌های گذراندن اوقات فراغت در منطقه خواهد داشت. این شاخص با میانگین 4/4 بالاترین امتیاز را در بین شاخص های مورد بررسی به خود اختصاص داده است است. همچنین با توجه به سطح معناداری آزمون کای اسکوئر (003/0) می‌توان استنباط کرد که نتایج بدست آمده معنادار است. در رتبه‌های بعدی افزایش تعداد گردشگران، بهبود زیبایی بصری و توسعه چشم اندازهای جذاب قرار دارند که با توجه به اینکه سطح معناداری هر دو شاخص کمتر از 05/0 می‌باشد بنابراین آزمون کای اسکوئر تفاوت معنادار بین فراوانی‌های مشاهده شده و مورد انتظار حاصل شده از جامعه مورد مطالعه را به خوبی نشان می‌دهد.

 

جدول 3- نتایج آزمون کای اسکوئر جهت بررسی تاثیرگذاری گردشگری حیات وحش با رویکرد احداث سافاری پارک

شاخص ها

میانگین

انحراف معیار

کای اسکوئر

سطح معناداری

میزان افزایش گردشگران

3/4

282/1

450/36

000/0

میزان مدت ماندگاری گردشگر

6/3

245/1

906/35

002/0

میزان افزایش ایجاد مشاغل

2/3

136/1

148/34

011/0

میزان تکمیل زنجیره و فعال شدن خوشه‌های جدید گردشگری در شهر

8/2

280/1

057/70

002/0

میزان حفظ تنوع زیستی و بهبود شاخص‌های زیست باکیفیت جانوری

8/3

262/1

932/35

000/0

میزان بهبود زیبایی‌های بصری و توسعه چشم‌اندازهای جذاب

1/4

245/1

968/35

005/0

میزان کاهش توجه ابعاد زیارتی شهر مشهد

2/2

019/1

869/89

000/0

میزان جذب سرمایه بیشتر به شهر

3/3

232/1

631/35

001/0

میزای افزایش ایجاد قطب‌های گردشگری جدید

1/3

073/1

27/50

003/0

میزان افزایش سرزندگی شهری

7/3

259/1

926/35

001/0

میزان افزایش تنوع در شیوه‌های گذراندن اوقات فراغت

4/4

326/1

371/39

000/0

میزان افزایش تخریب محیط زیست شهر

1/2

009/1

968/96

001/0

منبع: نگارندگان، سال1400

 

نتیجه گیری

یکی از الگوهای فضایی گردشگری شکل گرفته در عصر پسامدرن گردشگری حیات وحش یا به نوعی سافاری پارک‌ها می‌باشند. این الگوی فضایی در برگیرنده رویکرد گردشگران به محیط طبیعی و حیات وحش با انگیزه های متفاوتی می‌باشد. از این رو گستره فضایی این الگو محیط طبیعی را در بر می‌گیرد که می‌تواند به عنوان مثال ساحل، جنگل، کوه و نظیر اینها باشد. کشور ‌ایران ‌با ‌داشتن ‌منابع ‌و ‌جاذبه‌های ‌طبیعی و حیات وحش بی نظیر خود می‌تواند ‌یکی ‌از‌‌ قطب‌های ‌گردشگری ‌حیات وحش در‌ دنیا ‌باشد. بر همین اساس پژوهش حاضر با هدف امکان تحقق و تاثیرگذاری گردشگری حیات وحش با رویکرد احداث سافاری پارک در حریم کلانشهر مشهد انجام شده است. شیوه گردآوری داده‌ها کتابخانه‌ای و میدانی می باشد. که در روش میدانی از پرسشنامه در طیف لیکرت بهره گرفته شده است. بنابر مصوبه 300/310/1797 شورای عالی معماری و شهرسازی (1389) باغ وحش‌ها(سافاری نوعی باغ وحش آزاد است) فقط در خارج از محدوده قانونی (حریم) شهرها قابل استقرار می‌باشند و در تجربه‌ کشورهای مختلف میانگین فاصله سافاری پارک‌ها تا مرکز شهر حدود 20  کیلومتر است به نحوی که در شعاع مناسبی برای مراجعه گردشگران قرار داشته باشد. بر همین اساس در پژوهش حاضر، با توجه به ضوابط مکانیابی سافاری پارک‌ها، ما حریم جنوبی کلانشهر مشهد را مد نظر قرار داده‌ایم. نتایج یافته‌ها نشان داد در ابعاد مختلف محیطی، اقلیمی، ترافیکی، کالبدی، اجتماعی، اقتصادی، حقوقی و ... امکان احداث سافاری پارک در مشهد وجود دارد. همچنین بر اساس نظر کارشناسان و صاحب نظران دوازده شاخص جهت بررسی تاثیرگذاری گردشگری حیات وحش با رویکرد احداث سافاری پارک در حریم جنوبی مشهد مورد مطالعه و تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج نشان داد که گردشگری حیات وحش با رویکرد احداث سافاری پارک بیشترین تاثیر را در افزایش تنوع در شیوه‌های گذراندن اوقات فراغت در منطقه خواهد داشت. این شاخص با میانگین 4/4 بالاترین امتیاز را در بین شاخص های مورد بررسی به خود اختصاص داده است همچنین با توجه به سطح معناداری آزمون کای اسکوئر (003/0) می‌توان استنباط کرد که نتایج بدست آمده معنادار است. در رتبه‌های بعدی افزایش تعداد گردشگران، بهبود زیبایی بصری و توسعه چشم اندازهای جذاب قرار دارند که با توجه به اینکه سطح معناداری هر دو شاخص کمتر از 05/0 می‌باشد بنابراین آزمون کای اسکوئر تفاوت معنادار بین فراوانی‌های مشاهده شده و مورد انتظار حاصل شده از جامعه مورد مطالعه را به خوبی نشان می‌دهد. از جمله مهمترین پیامدهای مثبت پیش بینی شده از سوی کارشناسان و صاحب نظران در خصوص گردشگری حیات وحش با رویکرد احداث سافاری پارک در حریم جنوبی کلانشهر مشهد شامل موارد همچون افزایش مراجعه گردشگران به منطقه، افزایش مدت ماندگاری گردشگران در منطقه، بالا رفتن پویایی و سرزندگی، مبدل شدن به قطب گردشگری شهر و ... اشاره کرد. همچنین از سویی دیگر از جمله پیامدهای منفی این نوع گردشگری در محدوده مورد، می‌توان به مواردی همچون بالا رفتن حجم ترافیک در مسیرهای ارتباطی منطقه، کمبود پارکینگ در منطقه، کاهش امنیت و ایجاد آلودگی صوتی اشاره کرد. بنابراین جهت تحقق این نوع از گردشگری لازم است با بهره‌گیری از روش‌های مختلف، جنبه‌های مثبت تقویت و نکات منفی حذف شوند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Review on the Feasibility and Effectiveness of the Wildlife Tourism based on the approach of establishing Safari Park in Mashhad Metropolitan

نویسندگان [English]

  • Hadi Taheri 1
  • Morteza Rezazadeh 2
  • Shima Firouzbakht 3
  • navid saeidi rezvani 4
1 Master Student of Urban Planning, Islamic Azad University, Qazvin Branch, Qazvin, Iran
2 candidate of Geography and Urban Planning, Kharazmi University, Tehran, Iran
3 Graduate of Urban Design, Islamic Azad University, Qazvin, Iran
4 Assistant professor of Urbanism, Islamic Azad University, Qazvin, Iran.
چکیده [English]

The broadness of the activity in wildlife tourism leads to various and different needs. For generic people, some types of wildlife tourism are more attractive than others. However, due to the sensitivity and fragility of the resources, it is necessary to pay more attention to the performance of wildlife tourism. Thus, the current study aimed to recognize and understand the feasibility and effectiveness of wildlife tourism with the approach of establishing a safari park in the Mashhad Metropolitan area. This study was analytical-descriptive research in terms of purpose and applied research. The data and information collection method was library and field research. A descriptive table was used to describe the data at the descriptive level, and the Chi-Square test was used for the comparative studies at the inferential level. The findings showed that there is a possibility to establish a safari park in the southern area of Mashhad at different aspects of environmental, climate, traffic, physical, social, economic, legal, etc. Furthermore, the results obtained from the Chi-square test indicated that wildlife tourism with an approach of establishing a safari park would have the maximum impact on increasing the diversity in the ways to spend leisure time in the region. Thus, the Chi-square test indicated the significant difference (less than 0.05) seen among the frequencies and the gained expectation from the population under study well.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Safari Park
  • Feasibility
  • Wildlife Tourism
  • Mashhad
  1. حسینی، ماریه؛ حسینی، مصطفی؛ (1394). " مقاله بررسی و شناخت ظرفیت‌های زیست محیطی حیات وحش در پارک مرکزی ایران به‌منظور توسعه گردشگری"، دومین همایش ملی افق‌های نوین در توانمندسازی و توسعه پایدار معماری عمران، گردشگری، همدان.
  2. دانه کار، افشین و هنریک مجنونیان، (۱۳۸۳). "معیارهای پیشنهادی برای ارزیابی مناطق ساحلی - دریایی به منظور تعیین مناطق تحت حفاظت ساحلی - دریایی ایران، مطالعه موردی: ارزیابی مناطق تحت حفاظت سواحل دریای خزر"، مجله محیط شناسی، شماره 35، صص 32-9.
  3. شقایی، شایان؛ (1395). "گردشگری حیات وحش چیست؟" وب سایت https://www.kojaro.com/
  4. مرادی، عاتکه؛ دانه کار، افشین؛ علیزاده شعبانی، افشین؛ (1393). "گردشگری حیات وحش، فعالیتی نوین در راستای توسعه‌ی طبیعت‌گردی"، دومین همایش ملی پژوهش‌های کاربردی در جغرافیا و گردشگری،تهران.
  5. محبوب فر، محمدرضا؛ محبوب فر، احمد؛ جمالی نژاد، مهدی؛ کریمی، جعفر،(1390)، "برنامه‌ریزی گردشگری شهر کاشان با تاکید بر توسعه پایدار شهری"، اولین کنفرانس بین‌المللی توسعه پایدار و عمران شهری، اصفهان.
  6. موسوی سید حجت؛ رنجبر ابوالفضل؛ شریفیان آرانی، سید مجتبی؛ (1397). "ارزیابی سناریوهای احداث هتل نمکی و پارک سافاری جهت توسعه‌ی گردشگری بیابان در اکوسیستم‌های مناطق خشک (مطالعه‌ی موردی: منطقه‌ی مرنجاب، آران و بیدگل)"، مطالعات جغرافیایی مناطق خشک. ۸ (۳۱) :۵۷-۷۳.
  7. Bhattacharya, P. , Kumari, S. ,(2004), Application of Criteria and Indicator for Sustainable Ecotourism, Submitted for the IASCP Bi-Annual Conference on "The Commons in an Age of Global Transition: Challenges, Risk and Opportunities" at Oaxaca,Mexico.
  8. Cong, L., & He, J. (2020). An emotional analysis of tourists in wildlife tourism scenic spots-a case study in Chimelong Safari Park. Tourism Tribune, 35(2), 53-64.
  9. Newsome, D., Dowling, R. K., & Moore, S. A. (2005). Wildlife tourism (Vol. 24). channel view publications.
  10. Manely, Clive.1990. what is tourism, the journal of torism studies, Vol.11,No1.
  11. Manrai, L. A., Lascu, D. N., & Manrai, A. K. (2020). A study of safari tourism in sub-Saharan Africa: An empirical test of Tourism ABC (T-ABC) model. Journal of Business Research, 119, 639-651.
  12. Reynolds, P. C., & Braithwaite, D. (2001). Towards a conceptual framework for wildlife tourism. Tourism management, 22(1), 31-42.
  13. Wang, D. (2021). Wildlife Tourism Resources Development: A Case Study of Beijing Wildlife Park (Doctoral dissertation, Auckland University of Technology).