ارزیابی منظر فرهنگی با تمرکز بر میراث طبیعی با ادغام روش های DEMATEL وANP ؛ مورد پژوهی: کناره ساحلی رود کارون شهر اهواز

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیارگروه شهرسازی، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران

2 مدرس گروه شهرسازی، واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان، ایران

چکیده

منظر فرهنگی مبتنی بر میراث طبیعی بر نمونه برجسته ای که دربرگیرنده ممتازترین پدیده ها، اشکال یا صورت های طبیعی و روندهای مهم جاری اکولوژیکی، تکامل بیولوژیکی و تعامل انسان با محیط طبیعی اش را به نمایش می گذارد، تکیه دارد. از این رو مسیر ساحلی رود کارون در کلاشهر اهواز در جایگاه یک میراث طبیعی غنی دربردارنده تمامی ارکان و البته پتانسیل منظر فرهنگی مطلوب می باشد که متاسفانه در دهه های اخیر مغفول مانده است. در این پژوهش با هدف دستیابی به مهمترین معیارهای مربوط به منظر فرهنگی-طبیعی به ایجاد نمودار شبکه ای روابط بین معیاری، اوزان دهی و نرمال نمودن آن ها از طریق شیوه ترکیبی تکنیک چند معیاره تصمیم گیری DEMATEL-ANP می‌پردازد. نتایج ابتدایی پژوهش از شیوه DEMATEL نشان می دهد، 13 مورد از 23 معیار، مهمترین معیارهای موضوع می باشند. از این میان، 8 مورد تأثیرگذار (مثبت) و 15 مورد از معیارهای تأثیرپذیر (منفی) است که 66% از خوشه " تفسیر عمیق از مناظر طبیعی" (2 از 3 معیار) دارای مقادیر مثبت هستند. همچنین مهمترین و تاثیرگذارترین معیار" ارزش زیستگاهی" از خوشه " عملکرد و بهره وری" است. در ادامه بر اساس نتایج ANP اگر چه مهمترین معیارها مربوط به خوشه " تفسیر عمیق از مناظر طبیعی" بوده اما ایجاد تمایز در خوشه " عملکرد و بهره وری" است. در پایان، یافته های ماتریس حد به دست آمده، رویکرد طبیعی در سه گانه (طبیعی، انسانی و انسان ساخت) در ایجاد منظر طبیعی مبتنی بر میراث طبیعی در نمونه موردی ساحلی رود کارون صحه می‌گذارد.

تازه های تحقیق

مقدمه

منظر فرهنگی مبتنی بر میراث طبیعی بر نمونه برجسته ای که دربرگیرنده ممتازترین پدیده ها، اشکال یا صورت های طبیعی و روندهای مهم جاری اکولوژیکی، تکامل بیولوژیکی و تعامل انسان با محیط طبیعی اش را به نمایش می گذارد، تکیه دارد. در مبحث مذکور، ارتباطات علی میان عناصر انسانی، طبیعی و انسان ساخت مناظر فرهنگی از اهمیت خاصی برخوردار است.. بنابر اهمیت مسأله و ضرورت­های مطروحه، هدف اصلی پژوهش پیش رو ، شناخت و تبیین سنجش معیارهای موثر در ایجاد منظر فرهنگی در نوار ساحلی رود کارون در شهر اهواز در جایگاه یک میراث ارزشمند طبیعی داخلی بوده که دستیابی به مهمترین معیارهای مربوط به منظر فرهنگی-طبیعی با استفاده از ایجاد نمودار شبکه ای روابط بین معیاری، اوزان دهی و نرمال نمودن آن ها از طریق شیوه ترکیبی تکنیک چند معیاره تصمیم گیری DEMATEL-ANP و در پایان ارائه محدودیت ها و راهکارهای لازم در جهت بهبود و کاربست منظر فرهنگی-طبیعی در آن، از جمله اهداف می باشد. 

مواد و روش ها

این پژوهش با هدف تعیین بهترین استراتژی های ایجاد منظر فرهنگی متناسب با قابلیت های مختلف میراث طبیعی رود کارون با استفاده از تکنیک های تصمیم گیری تحلیلی چند معیاره انجام می شود. در این پژوهش با بکاربست روش دیمتل (DEMATEL) به عنوان یکی از روش‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره برای شناسایی الگوی روابط علی میان متغیرهای مورد مطالعه، در ترکیب با روش  ANPکه با توسعه AHP به منظور حل مشکلات پیچیده و گرفتن بهترین تصمیمات با در نظر گرفتن روابط خوشه ای تولید می شود(ساعتی، 2001 : 21) به تفکیک معیارهای منظر فرهنگی از دیدگاه میراث طبیعی و الویت بندی آن ها می­پردازد.

یافته ها و بحث

طبق یافته های DEMATEL ، برخی از مهمترین معیارها مربوط به سه از هشت خوشه یعنی "تفسیر عمیق از مناظر طبیعی"، " معنای چند لایه ای" و" گونه بندی" است. از هر سه خوشه دو معیار در میان مهمترین معیارها است. این موارد به ترتیب به شرح، روند ساخت و ساز بر اساس نیاز و خواسته افراد (توجه به گروه های مختلف سنی، جنسی، قومیتی و غیره)، طبیعی بودن (طبیعت وحشی، طبیعت ماجراجویانه)، دوگانگی چشم انداز: "لذت زیبایی" یا " قصدسوء"، مناظر غالب (تاریخی،صنعتی، مذهبی و غیره)، زیبایی /  زشتی مناظر( به شدت مرتبط با درک بی عدالتی و روابط قدرت نابرابر در منظره سازی) و منظر ثابت / منظر پویا (حضور مردم در مناظر، وسایل حمل و نقل و ترافیک ، آثاری از نوسازی فضای شهری، ساختمان های جدید)، می باشند. دیگر خوشه های مهم " عملکرد و بهره وری" با معیار" ارزش زیستگاهی (وجود گونه گیاهی، جانوری و حیوانی ویژه)" و" نشانه شناختی و زیبایی شناسی" با معیار " شخصیت جمعی منظره( برگرفته از محیط و جامعه)و(=خاطره) " می توان اشاره کرد. 13 مورد از 23 معیار، مهمترین معیارهای موضوع است. از این میان 8 مورد تأثیرگذار (مثبت) و 15 مورد از معیارهای تأثیرپذیر (منفی) است. 66% از خوشه " تفسیر عمیق از مناظر طبیعی" (2 از 3 معیار) دارای مقادیرمثبت هستند. مهمترین معیار در میان تمامی معیارهای معرفی شده و بیشترین معیار تأثیرگذار " ارزش زیستگاهی (وجود گونه گیاهی، جانوری و حیوانی ویژه)" از خوشه " عملکرد و بهره وری" است. این موارد مهمترین و ناگریزترین موضوعاتی هستند که باید هنگام ارزیابی معیار های منظر فرهنگی از دیدگاه میراث طبیعی مورد تأکید قرار گیرند.

مقایسه خوشه و گره شناسایی شده، سوپر ماتریس و حد ماتریس با روش ANP بدست می آید. ارائه شاخص سازگاری به ارزیابی ماتریس زوجی کمک می کند تا منطقی باشد. تمام شاخص های ماتریس مقایسه گره زیر مقدار آستانه، 1/0 هستند. طبق یافته های ANP ، " اختلاط کاربری و فعالیت " اولین معیار با وزن 264/0 در نوع معیار تشخیص داده می شود. میانگین وزن معیارها 10000/0 محاسبه می شود. خوشه "عملکرد و بهره وری" دارای بیشترین وزن در مدل با میزان 332/0است. خوشه " معنای چند لایه ای" دارای کمترین وزن، 088/0 است. خوشه های "فرم"، "ویژگی زمانی" و " گونه بندی" به طور عادی تاثیری در مدل ندارند. اگر چه مهمترین معیارها مربوط به خوشه " تفسیر عمیق از مناظر طبیعی" است اما ایجاد تمایز در خوشه " عملکرد و بهره وری" است. در نتیجه یافته های ماتریس حد به دست آمده از پژوهش، رویکرد طبیعی در سه گانه (طبیعی، انسانی و انسان ساخت) در ایجاد منظر طبیعی مبنی بر میراث طبیعی در نمونه موردی ساحلی رود کارون صحه می­گذارد. سطح اهمیت معیارهای متعلق به رویکرد "طبیعی" بالاتر از سایر معیارها دیده می شود.

نتیجه گیری

مدل عملیاتی به دست آمده دارای یک ساختار قابل استفاده در تعیین اهمیت معیارهای متنوع از مقوله بحث برانگیز و از زاویه شناورِ منظر فرهنگی با چارچوب طبیعی آن توسط محققین و مجریان شهری است. این مدل ممکن است نتایج مختلفی را در بخش ها و مناطق مختلف ارائه دهد. این پژوهش روش DEMATEL را به عنوان ابزاری برای ارزیابی مدل های چند معیاره پیشنهاد می دهد که بر این اساس معیارهای " ارزش زیستگاهی (وجود گونه گیاهی، جانوری و حیوانی ویژه)"، " مناظر غالب (تاریخی،صنعتی، مذهبی و غیره)"و "روند ساخت و ساز بر اساس نیاز و خواسته افراد (توجه به گروه های مختلف سنی، جنسی، قومیتی و غیره)" از سه خوشه در مدل مهم است و باید مورد توجه قرار گیرد. هرگونه سهل انگاری در این سه خوشه ممکن است منظر فرهنگی را از هدف حفظ میراث طبیعی خود دور نماید. اگرچه در یک زمینه فرهنگی به دنبال آثار و تعامل انسانی در محیط هستیم اما الویت به عناصر طبیعت همراه با داشتن رویکرد طبیعی در مقابل انسان ساخت و انسانی برای موفقیت هر پروژه شهری در این چارچوب پژوهش بسیار مهم است.

از آنجا که بیشترین وزن را در نتایج ماتریس حد ANP  معیار" طبیعی بودن (طبیعت وحشی، طبیعت ماجراجویانه)" از خوشه " تفسیر عمیق از مناظر طبیعی" است، همچنان تاکید را بر هویت طبیعی محیط و نیز حفظ میراث بافت و عناصر طبیعت متمرکز می­نماید. از این رو تمامی ذی نفعان و ذی مسئولان شهری مرتبط با پدیده های نادر طبیعی باید در تدوین الویت های کاری خود، اقدام به حفظ و ترمیم این محیط های طبیعی در کنار حضور فعالیت های انسانی و عناصر انسان ساخت نمایند.

در انتهای پژوهش محقق خاطر نشان می شود که الویت بندی معیارهای منظر فرهنگی مغایر با نگاه ترکیبی از مفاهیم طبیعت و انسان­ساخت در مقوله منظر فرهنگی برگرفته از ادبیات نظری پژوهش حاضر نبوده بلکه همزمان با در نظر گرفتن تمامی معیارها در یک کل واحد صرفا با تمرکز بر ساختار انتخابی و تصمیم گیری چند معیاره به تفسیر نتایج پرداخته شده است.  

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Evaluation of cultural landscape focusing on natural heritage by integrating DEMATEL and ANP methods; Case study: Coastal Shore of Karun River in Ahvaz

نویسندگان [English]

  • Behnaz Babaeimorad 1
  • Anush Eskandari 2
1 Assistant professor in urban planning, Ahvaz Branch, Islamic Azad University, Ahvaz, Iran
2 Instructor of Urban Planning Department, Hamadan Branch, Islamic Azad University, Hamadan, Iran
چکیده [English]

The natural heritage-based cultural landscape relies on a prominent example that embodies the most distinctive natural phenomena, forms or forms, and current important ecological trends, biological evolution, and human interaction with its natural environment. Therefore, the coastal route of the Karun River in the city of Ahvaz, as a rich natural heritage, includes all the pillars and, of course, the potential of the desired cultural landscape, which unfortunately has been neglected in recent decades. In this study, with the aim of achieving the most important criteria related to the cultural-natural landscape, to create a network diagram of inter-criteria relations, weighting and normalizing them through a combined method of multi-criteria decision-making technique DEMATEL-ANP. Preliminary results of the research using the DEMATEL method show that 13 out of 23 criteria are the most important criteria of the subject. Of these, 9 are effective (positive) and 15 are affective (negative) criteria, of which 66% of the "deep interpretation of natural landscapes" cluster (2 out of 3 criteria) have positive values. It is also the most important and influential measure of "habitat value" of the "yield and productivity" cluster. According to the ANP results, although the most important criteria for the cluster are "deep interpretation of natural landscapes", but the distinction in the cluster is "performance and productivity". Finally, the findings of the limit matrix obtained from the research confirm the natural approach in the trinity (natural, man-made and man-made) in creating a natural landscape based on natural heritage in a case study of the Karun River.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Cultural Landscape
  • Natural Heritage
  • Karun River Shoreline
  • DEMATL-ANP
  • ابراهیمی دهکردی، (1392)، نقش عوامل فرهنگی، مذهبی و اکوتوریستی در توسعه گردشگری ابرکوه، فصلنامه جغرافیایی فضای گردشگری، سال سوم، شماره 9.
  • الله دادی، بهاره (1394) " درآمدی بر چیستی منظرفرهنگی و عوامل موثر بر آن، "مقاله ارائه شده در اولین کنفرانس تخصصی معماری و شهرسازی ایران: شیراز.
  • اندرودی و صحراکاران(1391)"اصول و راهبردهای حفاظت از منظرفرهنگی باغستان بومی و تاریخی شهر قزوین با تمرکز بر میراث مصنوع"، 93-94.
  • ایرانی بهبهانی، هما و همکاران (۱۳۸۹) شناسایی نقش ساختارهای طبیعی در شـکل گیـری منظـر فرهنگـی سـکونتگاه باستانی تخت سلیمان با استفاده از فناوری نوین دورسنجی. محیط شناسی، سال سی و ششم، شماره ۵۴ ،صص ۱۰۹ تا ۱۲۰.
  • تیلور، کن و دیگران(1393)" منظر میراثی به جای منظر فرهنگی"منظر 28، 36-44
  • حناچی، پیروز و عشــرتی، پرستو (1390)، وا کاوی اصلی ترین چالش های مفهوم منظر فرهنگی، با تکیه بر بازشناخت و تحلیل کارنامه ی هجده ساله ی ایــن مفهــوم در مرکــز میراث جهانی یونســکو، دو فصلنامه علمی- پژوهشــی نامــه ی معماری و شهرســازی، ســال چهــارم، شــماره 7 ،صــص 163-1
  • خادمی، شهرزاد، مهدوی مقدم، مژده سادات(1393)" مفهوم منظر فرهنگی، منظر، 28، 227-214
  • طرح راهبردی توسعه و عمران( جامع) شهر اهواز، سازمان مسکن و شهرسازی استان خوزستان، شرکت مهندسین مشاورعرصه، 1390
  • عشرتی، پرستو، 1388 ،منظر فرهنگی، مجله منظر 2
  • عینی­فر، علیرضا و عشرتی، پرستو (1396) رویکردی کل نگر به "نسبت فرهنگ و طبیعت" در "منظر فرهنگی" (موردپژوهی: بم(،شریه هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی دوره ۲۲ شماره ۴.
  • قرایی، فریبا و عینعلی، عطیه (1398)" نقش ادراک محیطی در فهم و طراحی منظر فرهنگی فضاهای ورودی شهرها، مورد مطالعه : ورودی غربی گرگان" نشریه علمی آرمانشهر، شماره27
  • قره بگلو، مینو (1393) " بازشناسی عناصر شهر خلاق در ارتباط با پایداری منظر فرهنگی شهر سنتی نمونه موردی شهر اصفهان"، مقاله ارائه شده در همایش ملی شهرسازی فرهنگ گرا، اصفهان: دانشگاه شیخ بهایی.
  • درودیان، سیاووش(1394)" منظر، منظر طبیعی، منظر فرهنگی"منظر،شماره 32، 82-86.
  • مخلص، فرنوش. فرزین، احمدعلی و جوادی، شهره.(1392) مزارپیرمراد، منظرفرهنگی-آیینی شهرستان بانه. باغ نظر، 10(24)، 38- 27.
  • منصوری، مریم السادات و آتشین بار، محمد، «به سوی منظر فرهنگی در شهر؟»، نشریه منظر، شماره 28، پاییز، 1393.
  • نوری مکرم، امیر، (1397)، نقش دلبستگی به مکان در هویت بخشی به رودخانه های درون شهرها نمونه موردی)رودخانه کارون(،فصلنامه علمی تخصصی مطالعات طراحی شهری و پژوهش های شهری، سال اول، شماره دو
  • همتی، مرتضی و امیری، آذرنوش،(1395)،تعامل شهر اهواز با رود کارون، فصلنامه منظر، دوره: 8، شماره: 37
  • نشست ˝منظر فرهنگی شهری، گذشته، حال و آینده˝ خانه‌ی هنرمندان، هنرآنلاین، کد خبر 59149، 1393 http://www.honaronline.ir