پدیدارشناسی خانه‌های قاجار تهران با تمرکز بر روش‌شناسی ون منن

نوع مقاله : علمی ترویجی

نویسنده

استادیار معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد یادگار امام (ره) شهرری، تهران، ایران.

10.22034/(jrupa-ei).2021.269883.1059

چکیده

آنچه که در مقاله حاضر قابل بررسی است، شناسایی ارزش های نهان خانه های قاجاری تهران با استفاده از روش ون-منن است. موضوع پژوهش، عدم پاسخگویی به برخی نیازهای روحی مردم در معماری امروز است. در معماری گذشته فضاهایی یافت می‌شد که تاثیر معنایی مثبتی برای مردم داشته است. اینکه چه ادراکی از این فضاها در تعامل میان مردم و مکان سکونت در ایران بسیار کم کارشده است. این پژوهش در پی آن است که با پاسخ گویی به سوال چگونگی شناسایی ارزش‌های نهفته در خانه‌های قاجاری تهران با تمرکز به روش‌شناسی ون‌منن، نیازهای روحی مردم در معماری امروز را پاسخگو باشد. هدف اصلی پژوهش دستیابی به ابعادی از تجربه حضور مردم در خانه قاجاری بر آمده از پدیدارشناسی است. این پژوهش به شیوه‌ی پدیدارشناسی بر پایه‌ی روش کیفی استوارو روش تحلیل داده‌ها، روش ون منن است. مطالعه‌ی اسنادی و کتابخانه‌ای بنیان تحلیل و دو پرسش اصلی انجام می‌شود: یکی مبتنی بر اینکه در همان لحظة بودن در مکان، احساس افراد چه بوده است؛ و مبتنی بر چگونگی این تجربه و تعامل فرد به اجزای محیط. پرسیده شد. محل های انتخاب شده ادر پژوهش هشت خانه از معماری قاجاری است.خانه‌ها شامل خانه امام جمعه، خانه هدایت‌،خانه رضاخان، خانه انیس الدوله، خانه کوچه هفت تن، خانه رهاوی، خانه فیروزکوهی و خانه مشیرالدوله پیرنیا است.در این روش پس ازشناسایی مضامین، با پیگیری مصاحبه با مشارکت کنندگان، آن‌ها مورد تامل قرار می‌گیرند و به این ترتیب درون‌مایه‌های اصلی کشف می‌شوند. نتیجه ای که می‌توان از یافته‌های این تحقیق گرفت، میزان کارایی خانه در رفع نیازهای روحی و عاطفی مردم در خانه است. نتایج به دست آمده از مصاحبه‌نامه‌ها باعث کشف معنای این مکان‌های معمارانه در بستری از عوامل مثبت روانی و در تعادل نزدیک با افراد شد. این معانی شامل انفصال، نشاط، پیوند با محیط، آزادی خیال و فراغت کالبد و آرامش می‌باشد.

تازه های تحقیق

یافته ها و بحث

برای درک مفهوم سکونت مردم در زادگاه­شان، بودن در منطقه و فهم زندگی، توجه با رویکرد پدیدارشناسانه، امری ضروری است؛ از این روشناخت کالبدی و معنایی معماری قاجار نیز به عنوان بخش مهم پژوهش قابل بررسی است؛ از دوره­ی قاجاریه به بعد ساخت بناهای مسکونی نسبت به جایگاه طبقاتی مردم بسیار متفاوت بوده است. طبقات عادی در ساختمان­های ساده و با مصالح خشت و گل و طبقات مرفه در بناهای مقاوم آجری با طرح های گسترده خصوصا بیرونی و اندرونی زندگی میکردند. در این دوره طراحی قسمت­های بیرونی و اندرونی بسیار حساب شده، دلباز و جذاب بود. این ساختمان ها با توجه به تمامی موازین فنی و اجرایی و خصوصا اخلاقی و رعایت ضوابط محرمیت در همه­ی فضاها با اصول و کلیه نکات و خواسته­های ذاتی و فطری نه برای افراد یک خانواده، بلکه چندین خانواده که بیشتر فامیل بزرگ بودند، ساخته می­شد. در این بناها فضاهای مسکونی به اتاق سه­دری، پنج دری و در مواردی هفت­دری، تالار و بادگیر، شاه­نشین و اتاق های طنبی، گرم­خانه، ارسی،گوشواره و زیرزمین و غیره تفکیک می­شد(زمرشیدی،68:1390 ). طراحی ساختمان­های بیرونی و اندرونی به گونه­ای انجام می­شد که ارتباط حیاط بیرونی از مسیر شاه کوچه،

بازار و یا خیابان فراهم شود و قسمت­ اندرونی از کوچه­ی دیگری راهی جدا داشته باشد[1]. در این پژوهش تعداد هشت خانه­ی قاجاری تهران (جدول شماره یک)  انتخاب شد و مصاحبه­ها از کسانی که تجربه زیستن در خانه­های مذکور را داشته باشندانجام شد. به طور کلی اعتبار درونی و بیرونی[2] که برای تحقیقات کمّی موردنظر است، در تحقیقات کیفی به قابلیت اعتماد[3] و انتقال[4] بدل می­شود (پرتوی ، 1387: 187). محقق پدیدارشناسی می­بایست اعتماد به داده­های جمع­آوری­شده را از چند طریق به­دست­آورد. از آن جمله است بازگشت نزد مصاحبه­شوندگان (Groenewald, 2004:45) بعد از فرموله کردن معانی، از این جهت که برداشت محقق با گفته­های آنها حتماً مطابقت داشته باشد (Given ,2008:731). درونمایه­ها براساس دسته­بندی معانی و تکرار مفاهیم مشترکِ مصاحبه­شوندگان، تحلیل و طبقه­بندی می­شوند. جملات و عبارات یا کلماتی که منظور فرد تجربه­کننده فضا را درباره درونمایه­های به­دست­آمده می­رسانند، پررنگ و مشخص می­شوند، تا مفاهیم مشترک دسته­بندی گردند و معانی متناظر مدون شوند و در آخر توصیف جامعی از درونمایه به­دست­آید((Van Manen, 2006:85. بیانات شاخص از متن پیاده شدة مصاحبه­ها ـ که با بیان گفتاری یا محاوره­ای بودند ـ برداشته شدند و بعد از مرور هر متن مصاحبه به صورت فرد به فرد بیش از سه بار و مقایسه آنهاکه برای روشن­شدن این مرحله گزیده­ای از فرموله­شدن معانی از بیانات افراد در جدول شماره 2 آورده­شده­است. با توجه به رویکرد کل­نگر ون­من، در نوشتن و توضیح درونمایه سعی شده­است تا مشترکات بین تجربه افراد به گونه­ای بیان شود که از احساس متفاوت­بودن محیط، تا میل به دوست­داشتن به خانه ، مراحلی را بیان کند که آرام آرام و تدریجی، بودن یا حضور ، تجربه زندگی­کردن در آن را توصیف می­کند (جدول 2). رسیدن به درونمایه­ها و معانی عمیقی از بیانات مردم، آن­گونه ون­منن به ضرورت تحلیل گروهی محتوای مصاحبه تأکید دارد، با مشورت افراد متخصص و استادان مشاور در این زمینه صورت گرفت.

بیانات شاخص

معانی مدون­شده

درونمایه های اصلی

اینجا بسیار آرام است ، جاهای دیگه بهم این حس و نمیده

وقتی از بیرون به هشتی میرسیدم، زندگی یه رنگ دیگه می­گرفت، روحم ساکت می­شد

قلبم تو حیاط آروم می­گرفت

 سایه روشن هایی که از پنجره بیرون می­زد، آرامشش دوست داشتنیه

احساس راحت بودن با محیط ، اخت شدن با اجزای آن و یکی شدن با محیط

 

 

فراغت کالبد و معنا

آرامش

میدونی ، به نظرم بهترین جا برای خلوت بود آدم می­تونه خوب تمرکز کنه به اتاق فکر شبیهه

 

محیطی برای آزاد شدن فکر و ذهن، تمایل به فکر کردن و خلاقیت بیشتر

 

آزادی خیال

اتاق های بزرگ و شاه نشین طوریه که فکر میکنی همه جا همینه

به نظرم میاد باید حرکت کنم تو این اتاق ها

احساس سیالیت و پویایی در فضای خانه

 

نشاط

اینجا همه چیز طبیعیه، رفتی جای دیگه، یادت رفته از کجا آمدی

 

محیطی برای جدا شدن

 

انفصال

بویش را خیلی دوست دارم

تجربه­ای از جریان هوا، مصنوعی نبودن و خاکی بودن

پیوند با محیط

جدول شماره 2: نمونه­هایی از بیانات شاخص افراد در خانه ایرانی، معانی مدون­شده آنها و درون مایه های اصلی

 

[1] این ارتباط باعث میشد که اگر اهل حرم رفت و آمدی به خارج منزل داشتند از در پشتی امد و شد کنند. در واقع این اندیشه اهل حرم را همواره از هر جهت راحت وایمن می­دانسته است.

[2]  Internal and external validity

[3]  credibility                                                  

[4]  Transferbility

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Phenomenology of Tehran's Qajar Houses focusing on Van Menen's methodology

نویسنده [English]

  • kiyanoosh hasani
Assistant Professor of Architecture, Islamic Azad University, Yadegar-e-Imam University, Shahr-e-Rey, Tehran, Iran.
چکیده [English]

What can be examined in this paper is identifying the hidden values of Tehran's Qajar houses using van-menen method. The subject of the research is the failure to meet some of the mental needs of people in today's architecture. In past architecture, spaces were found that had a positive meaning for people. What perception of these spaces has been very little in the interaction between people and the place of residence in Iran. This research seeks to answer the mental needs of people in today's architecture by answering the question of how to identify the values embedded in Tehran's Qajar houses by focusing on van Menen's methodology. The main purpose of this research is to achieve some aspects of the experience of people's presence in the Qajar house based on phenomenology. This research is a phenomenological study based on robust qualitative method and data analysis method is Van Menen method. Documentary and library-based study is analyzed and two main questions are carried out: one based on what people feel at the same moment in the place, and based on how this experience and the individual interacts with the components of the environment. Asked. The selected places of research are eight houses of Qajar architecture. The result of this study is the efficiency of the house in meeting the mental and emotional needs of people at home. The results of interviews led to the discovery of the meaning of these architectural places in a bed of positive psychological factors and in close balance with individuals. These meanings include dissection, vitality, connection with the environment, freedom of imagination and leisure of body and tranquility.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Phenomenology
  • Max Van Menen
  • Qajar Houses
  • Qajar Architecture
  • Meaning of House

مقدمه

مکان به معنای فضایی که تجربه با آن مواجهه می­شود یکی از جنبه­های تعامل انسان و محیط[1] است  که این تعامل از دو زاویه مهم است؛ یکی تأکید بر جایگاه استفاده­کنندگان در شکل­گیری معماری ؛ و دیگری، بیان سطحی عاطفی از این تعامل که با مواجهه یا تجربه مذکور می­توان درک کرد و انتقال داد (Relph, 1976: 68). شولتز نیز فهم انسان از محیطی را که با آن مواجه می­شود یا تجربه می­کند، متأثر از تناظر او در جایگاه روحی و کشش­های طبیعی محیط می­داند. این ارتباط را شولتز نظیر ارتباط فطری با طبیعت برمی­شمارد که معمار در ساخت مکان، بیانی انتزاعی از محیط را ارائه می­کند که می­بایست در فهم آن جایگاه روحی به کشف پدیده­های غیرملموس مکان نیز بپردازد(Norberg-Schulz, 1980: 168). از سویی دیگر، در مکان­هایی که عملکردهای روان­شناختی محیط درست عمل نکرده باشند و شکل­گیری محیط تصادفی و از روی اتفاق رخ داده باشد، نوعی حسِ ازخود بیگانگی و تنهایی پیش­می­آیدکه در تقابل با آن ارتباط مثبت، فطری است. این پژوهش بر آن است که سطح ادراکی خانه­های قاجاری تهران را با تجربیات انسان از ابعاد شناختی مورد تحلیل قرار دهد و به ارزش های نهان خانه­های قاجار دست یابد. چرا که امروزه براورده نشدن  برخی از نیازهای روحی و آسایشی مردم در معماری، سبب از میان رفتن تعامل میان ساکنان و مکان استقرارشان شده است. با توجه به این­که در معماری گذشته­ی ایران فضاهایی یافت می­شد که تاثیر معنایی مثبتی را برای مردم داشته ،در این پژوهش با شناخت این فضاها و کشف معنای آن­­ها با تمرکز بر روش ون منن، نیازهای روحی و عاطفی انسان معاصر پاسخ داده می­شود.

مواد و روش­ها

این پژوهش به شیوه­ی پدیدارشناسی بر پایه­ی روش کیفی استوار است و روش تحلیل داده­ها، روش ون­منن است. مطالعه­ی اسنادی و کتابخانه­ای نیز بنیان تحلیل و توصیف نمونه­های موردی این پژوهش است. یک پژوهش کیفی به تفسیر شرایط می­پردازد و بر نقش محقق به منزله­ی عنصری حیاتی در نتیجه­ی حاصل از تحقیق تأکید خاص دارد (گروت و وانگ،1389:88). روش تحقیق پدیدارشناسی به طور کلی به دنبال فهم تجربه افراد با قرارگیری در محیط است. آنچه که افراد از پدیده مورد مطالعه آزموده و تجربه کرده­اند، و توصیف آن به همان نحوی که مورد مواجهه قرار می­گیرد و تجربه یا لمس می­شود، هدف این تحقیق است. این تجربه، وضعیت محیطی و نیز اتفاقات و تحرکات و معانی درک شده را همان­طور که در زندگی روزانه انسان رخ می­دهد، آشکار می­سازد. این روش، پدیدارشناسی را در یکی از انواع رویکرد تحقیقی در حوزه محیط ـ رفتار قرار می­دهد (Seamon, 2000:25). محقق کیفی سعی بر آن دارد که از کسانی که پدیده را لمس و تجربه کرده­اند، بخواهد که آن را بیان کنند، به این معنی که به توصیف بودن یا حضور خود بپردازند. در مقاله­ی حاضر که با تمرکز به روش ون منن انجام می­شود، در قالب مصاحبه­نامه­هایی که در محل انجام می­گیرد، از شرکت کنندگان [2]دو پرسش اصلی انجام می­شود: یکی مبتنی بر اینکه در همان لحظة بودن در مکان، حال و احساس افراد چه بوده است؛ و دیگری مبتنی بر چگونگی این تجربه و تعامل فرد با اجزای محیط. پرسیده شد. محل های انتخاب شده در این پژوهش تعداد هشت خانه  از معماری قاجاری شهر تهران است.خانه­ها شامل خانه امام جمعه، خانه هدایت[3]، خانه رضاخان، خانه انیس الدوله[4]، خانه کوچه هفت تن، خانه رهاوی[5]، خانه فیروزکوهی و خانه مشیرالدوله پیرنیا[6] است.در این روش پس ازشناسایی  مضامین[7] ، از طریق پیگیری مصاحبه با مشارکت کنندگان، آن­ها مورد تامل و تفسیر قرار می­گیرند و به این ترتیب درون­مایه­های  اصلی کشف می­شوند.

 

[1] جنبه­های متفاوتی از تعامل انسان با محیط، موضوع تحقیق در حوزه­های وسیعی از روان­شناسی، جغرافیا، معماری و شهرسازی است.

[2] لازم به توضیح است که افراد مصاحبه شونده باید تجربه حضور و زندگی در خانه­های مذکور را داشته باشند.

[3] بنای مورد بحث منتسب است به مرحوم صادق هدیت که از نویسندگان پرآوازه معاصر است. پدر او اعتضادالملک از رجال و اشراف دوره قاجار بوده و به همین سبب گمان می­رود که خانه موردنظر به دستور وی بنا گردیده است.

[4] این ساختمان متعلق به انیس الدوله همسر ناصرالدین شاه بوده است که در زمان پهلوی اول خاندان قاجار آن را میفروشند و کاربری مسکونی آن به کاربری آموزشی تبدیل می­شود و دکتر حسابی نیز در این مدرسه به تحصیل علم می­پردازد . پس از آن در سال 1330 ﻫ . ش به مالکیت آقای نادر اصفهانی در­می­آید و از دهه 50 قرن معاصر تاکنون در تملک اتحادیه صنف دارندگان گوشت گوسفندی واقع می­گردد.

 

[5]  مالک اصلی بنا آقای «وُسکاتیان» بود که پس از فوت (حدود 58 سال قبل) طبق وصیت خانه را جهت امور خیریه (مدرسه­سازی) به انجمن خیریه کلیسای واقع در خیابان کریمخان واگذار شده و سپس توسط آقای رهاوی از انجمن خلیفه­گری ارامنه خریداری می­شود. این بنا به صورت کوشک ساخته شده و خانه­ای از نوع برون­گرا می­باشد.

   

[6]   این  بنا منتسب است به یکی از رجال برجسته دوران قاجار که نه تنها در صحنه سیاسی / اجتمای ایران دارای نام و آوازه است بلکه در عرصه علم و ادب و تاریخ نیز منشاء آثار با ارزشی بوده است؛ نام او حسن پیرنیا ملقب به مشیرالدوله[6] فرزند میرزانصرالله خان مشیرالدوله صدراعظم است.

 

[7] در ادامه پیرامون مضامین توضیح داده میشود.

  1.  

    1. گروت، لیندا و دیوید، وانگ. (1389). "روش­های تحقیق در معماری"، ت: علی­رضا عینی­فر. تهران : انتشارات دانشگاه تهران.
    2. زمرشیدی، حسین.(1390 ). آموزه های معماری ایرانی و ساختمان سازی مسکونی از دوره قاجار تا امروز، شهر ایرانی اسلامی، بهار 1390: 68 .
    3. نواب، الهام. (1395). پدیدارشناسی با تمرکز بر روش شناسی ون منن، تهران: اندیشه رفیع.
    4. نوربرگ شولتز، کریستین. (1388). "روح مکان: به سوی یک معماری پدیدار شناسانه"، ت: محمدرضا شیرازی. تهران: رخ داد نو.
    5. نوربرگ شولتز، کریستین(1393)." معماری: معنا و مکان"، ت: ویدا نوروز برازجانی. تهران:پرهام نقش.
    6. گزارش ثبتی خانه رضاخان، خانه هدایت، خانه رهاوی، خانه مشیرالدوله پیرنیا، خانه هفت تن، خانه فیروزکوهی، خانه انیس­الدوله، آیت­الله کاشانی. میراث فرهنگی استان تهران.
    7. Bachelard, G. (1997) Poetics of Space (Extract), In N. Leach (Ed.), Rethinking Architecture: A Reader in cultural Theory (pp. 85-97). New York: Routlege
    8. Casement, A. (2001) Carl Gustav Jung, Thousand Oaks, CA: Sage presented at the Conference Proceeding, 6th International Space Syntax Symposium, Istanbul.
    9. Given, L. M. (Ed.). (2008) “The Sage Encyclopedia of Qualitative Research Methods(Vol. 1&2). London, Thousand Oaks: Sage
    10. Groenewald, T. (2004) A Phenomenological Research Design Illustrated International Journal, of Qualitative Methods, 3(1).
    11. Husserl, E(1960) Cartesian meditations, An Introduction to Phenomenology (D.Cairns, Trans)
    12. Jung,C.G(1969) The Archetypes and the Collective Unconscious, Princeton University Press.
    13. Laverty, S.M. (2003) “Hermeneutic Phenomenology and Phenomenology: A Comparison of Historical and Methodological Considerations”, International Journal of Qualitative Methods, 2(3),21-35
    14. Norberg-Schulz, C. (1980) Genius Loci: toward the phenomenology of place, New York: Rizzoli.
    15. Norberg-Schulz, C. (1996) The Phenomenon of Place, In K. Nesbitt (Ed.), Theorizing a New Agenda for Architecture: An Anthology of Architectural Theory (pp. 414-428). New York: Princton Architectural press.
    16. Relph,E.(1976) Place and placeness, London: Pion.
    17. Seamon, D. (2000) A Way of Seeing People and Place: Phenomenology in Environment-Behavior Research In J. D. S. Wapner, T. Yamamoto, and H Minami (Eds.), (Ed.), Theoretical Perspectives in Environment-behavior Research (pp. 157-178). New York: Plenum.
    18. Seamon, D. (2007) A Lived Hermetic of People and Place: Phenomenology and Space Syntax, Paper
    19. Van Manen, M. (2006), Researching Lived-Experience: Human Science for an Action Sensitive Pedagogy (2nd ed.), London, Ontario, Canada: The Althouse Press.