بازنمایش ساختار کالبدی باغ ایرانی در نگارگری و قالی های باغی در دوره صفویه

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیارمعماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی، تبریز ،ایران.

2 دانشجوی کارشناسی ارشد معماری اسلامی،، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی، تبریز،ایران.

10.22034/(jrupa-ei).2021.266689.1056

چکیده

در ذهنیت ایرانی، باغ تصویری فراگیر دارد؛ به صورتی که آرمان باغ تقریبا در همه هنرها نفوذ کرده است و به عنوان بخشی از هویت فرهنگی ایران زمین مطرح شده است. باغ ایرانی یکی از نمودهای تجسم باور ایرانیان از بهشت موعود می باشد، و این عامل حضور پردیس ها را در آثار هنری پر رنگ کرده است. به همین دلیل گونه های مختلف هنر ایرانی توجه خاصی به بازنمایی باغ ایرانی داشته اند. دو حوزه ای که به وفور به این امر پرداخته اند قالی و نگارگری ایرانی است. در این پژوهش ساختارشناسی طرح، نقش و ترکیب بندی موجود در قالی های باغی و نگارگری ها در دوره صفویه و ارتباط آنها با ساختار باغ شهر های اصفهان و باغ فین کاشان بررسی شده است، تا از این طریق بتوان به تأثیر گذاری نحوه طراحی باغ و عناصر آن، در این دو حوزه تصویری دست یافت. در این راستا مسئله پژوهش این است که الگوی ساختاری و اجزای باغ ایرانی در دوره صفوی،  بر طراحی فرش و نگاره در این دوره چه تأثیری گذاشته اند و باغ ایرانی، فرش و نگاره ها در چه ویژگی هایی مشترک هستند و تفاوت های موجود بین این سه گونه هنری را در یابیم تا به درکی صحیح از الگوبرداری این سه حوزه هنری از یکدیگر برسیم. ضرورت و اهمیت این مسئله از این جهت است که اصول صحیح به کار رفته در سه جنبه هنری مختلف و تاثیرگذاری آن ها بر یکدیگر را در یک دوره تاریخی تبیین می کنیم تا از جدا افتادگی این سه حوزه هنری در دوره ی معاصر جلوگیری کنیم و آن ها را مرتبط و تاثیرپذیر از هم بنماییم، تا در این صورت هویت و اصالت آن ها در هر دوره حفظ شود. این پژوهش از نوع تحقیقات کیفی با رویکرد تطبیقی می باشد. روش پژوهش حاضر توصیفی- تحلیلی بوده، و تجزیه و تحلیل اطلاعات به شیوه استقرایی انجام گرفته است. و اطلاعات پژوهش از طریق مطالعات کتابخانه‌ای و روش اسنادی جمع‌آوری‌شده است. هدف این پژوهش شناسایی جلوه های اصلی تصویر شده از باغ ایرانی و ساختار اصلی آن در نگاره ها و قالی های دوره صفویه و بررسی تاثیرپذیری آن ها و مقایسه تطبیقی میان آن ها است. جامعه آماری مربوط به باغ های ایرانی، قالی های باغی و نگارگری ها که از دوره صفویه انتخاب شده اند، 5 نمونه از هر کدام می باشد، محدوده جغرافیایی پژوهش به این صورت است که چهار نمونه باغ از شهر اصفهان و یک نمونه باغ از شهر کاشان و چهار نمونه قالی باغی از کردستان (شمال غرب ایران) و یک نمونه قالی باغی از کردستان، و نمونه های نگارگری که همگی از دوره صفویه و به صورت تصادفی جهت تجزیه و تحلیل در نظر گرفته شده اند؛ یافته های بدست آمده نشان می دهد که نقش مایه ها و ساختار شکلی موجود در قالی های باغی و نگارگری های دوره صفویه دارای طرح، نقش و هندسه فضایی یکسانی با باغ ایرانی هستند. در بیشتر قالی ها و نگاره ها استفاده از اصول هندسی، الگوی چهار باغ و هماهنگی بین نقش مایه ها باعث تجلی باغ ایرانی در قالی ها و نگارگری های دوره صفویه گردیده است. نتایج به دست آمده نشان می دهد که ترویج طرح باغی در قالی ها و به تصویر کشیدن باغ در نگارگری ها باعث گشته است، طبیعت و نقش مایه های آن مانند درختان، گلها، پرندگان و حیوانات برای نزدیکی به مفهوم باغ بهشت بیشتر استفاده شود. الگوی چهار باغ، فاصله مربعی و باز بودن چشم انداز اصلی به شکل مستطیل در باغ ایرانی، در طراحی قالی های باغی و نگارگری ها مشاهده شده است. با توجه به آنچه که در ساختار اصلی طرح باغ ایرانی وجود دارد و در تطبیق آن با ساختار شکلی دو حوزه نگارگری و قالی های باغی، به این نتیجه می رسیم که ترکیب بندی ساختارها و عناصر به کار رفته در دو حوزه نگارگری و قالی بافی، مشابه و منطبق بر سه نوع ساختار و اصول هندسی (تک محوری، دو محور عمود بر هم و سه کشیدگی موازی) باغ ایرانی است و تنها تفاوت در شیوه نمایش عناصر و نقشمایه ها، توسط هنرمندان است که در قالی های باغی عموما به صورت دو بعدی و در نگارگری ها عموما به صورت دو بعدی و سه بعدی نمایش داده می شوند. امید است تا استفاده از این الگوها و اصول در این سه جنبه هنری در دوره معاصر نیز راه گشای هنرمندان قرار گیرد.

تازه های تحقیق

شکوه، عظمت و فرهنگ باغسازی دوره صفویه هنرمندان نگارگر و طراح قالی را برآن داشته که از فرش و نگارگری به موازات هم برای انعکاس ذهنیت و خلاقیت خود بهره برده و فرش را بستری مناسب برای تصویر و تجسم مفاهیم الوهی دانسته که ارتباط بین خود و طبیعت پیرامون خود را برقرار می سازد؛ و در نگارگری ها به تصویر پردازی از باغ ایرانی و زندگی روزمره مردمان در کنار  طبیعت می پردازند. چنانچه فرش های باغی این دوره مفهومی تمثیلی و نمادین از بهشت و باغ های بهشتی دارد و در عین حال نقش مایه ها و طرح های موجود در زمینه این فرش ها متناسب با معماری و طراحی باغ های ایرانی هستند که به چهار باغ و بهشت می پردازد، این نشان از خلاقیت و توانمندی هنرمندان طراح دوره صفوی است. ترویج طرح باغی در قالی ها و به تصویر کشیدن باغ در نگارگری ها باعث گشته است، طبیعت و نقش مایه های آن مانند درختان، گلها، پرندگان و حیوانات برای نزدیکی به مفهوم باغ بهشت بیشتر استفاده شود. الگوی چهار باغ، فاصله مربعی و باز بودن چشم انداز اصلی به شکل مستطیل در باغ ایرانی، در طراحی قالی های باغی و نگارگری ها مشاهده شده است. با توجه به آنچه که در ساختار اصلی طرح باغ ایرانی وجود دارد و در تطبیق آن با ساختار شکلی دو حوزه نگارگری و قالی های باغی، به این نتیجه می رسیم که ترکیب بندی ساختارها و عناصر به کار رفته در دو حوزه نگارگری و قالی بافی، مشابه و منطبق بر سه نوع ساختار و اصول هندسی (تک محوری، دو محور عمود بر هم و سه کشیدگی موازی) باغ ایرانی است و تنها تفاوت در شیوه نمایش عناصر و نقشمایه ها، توسط هنرمندان است که در قالی های باغی عموما به صورت دو بعدی و در نگارگری ها عموما به صورت دو بعدی و سه بعدی نمایش داده می شوند. کاربرد این اصول بیان شده توسط هنرمندان در هنرهای مختلف در دوره معاصر، به ما کمک خواهد کرد هنری اصیل و با هویت را با توجه به شاخصه های به دست آمده ارائه دهیم که راهگشای نسل آینده باشد و نقطه اتصال و اشتراکی قوی بین جنبه های مختلف هنری ایجاد کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Reproduction of the physical structure of Iranian garden in painting and carpets of the Safavid period

نویسندگان [English]

  • Azita Oskoyi 1
  • zahra kiani 2
1 Associate Professor of Architecture, Faculty of Architecture and Urban Planning, University of Islamic Arts, Tabriz, Iran.
2 Msc, student of Islamic architecture, Faculty of Architecture and Urban Planning, University of Islamic Art, Tabriz, Iran.
چکیده [English]

In the Iranian mentality, the garden has an all-encompassing image; in such a way that the ideal garden has penetrated almost all the arts and has been proposed as a part of the cultural identity of Iran. The Persian garden is one of the manifestations of Iranians' belief in the promised paradise, and this factor has highlighted the presence of pardises in works of art. For this reason, different types of Iranian art have paid special attention to the representation of the Persian garden. Iranian carpets and painting are two areas that have dealt with this issue abundantly. In this paper, the structural design, role and composition of garden carpets and paintings in the Safavid period and their relationship with the structure of Isfahan city gardens and Kashan Fin Garden have been studied. In this way, the effect of garden design and its elements in these two visual areas can be understood. Accordingly, the purpose of this study is to answer the following question: What effect did the structural pattern and components of the Iranian garden have on the design of carpets and paintings in the Safavid period? And what are the commonalities and differences between the Iranian garden, carpets and paintings? To find out how these three fields of art have modeled on each other. The necessity and importance of this issue is in order to explain the correct principles used in three different artistic aspects and their impact on each other in a historical period. In this way, the separation of these three fields of art in the contemporary period is prevented and they are linked to each other and their identity and originality are preserved. This research is a qualitative research with a comparative approach. The method of the present study is descriptive-analytical, and information analysis has been done inductively. Research information has been collected through library studies and documentary methods. The statistical population of the study was selected from Iranian gardens, garden carpets and paintings of the Safavid period. The statistical population of this research consists of Persian gardens, garden carpets and paintings of the Safavid period. From each of them, five items were selected as the sample population. Four samples of gardens from Isfahan and one from Kashan; four samples of garden carpet from Kurdistan (northwestern Iran) and one from Kurdistan and all samples of paintings from the Safavid period are randomly considered for analysis. The findings show that the motifs and form structure in the garden carpets and paintings of the Safavid period have the same design, role and spatial geometry as the Persian garden. In most carpets and paintings, the use of geometric principles, the pattern of four gardens and the harmony between the motifs have caused the manifestation of the Persian garden in the carpets and paintings of the Safavid period. The results also show that the promotion of garden design in carpets and depicting the garden in paintings has caused nature and its motifs, such as trees, flowers, birds and animals, to be used more to get closer to the concept of paradise. The pattern of four gardens, the square distance and the openness of the main landscape in a rectangular shape in the Persian garden have been observed in the design of garden carpets and paintings. Considering what is in the main structure of the Iranian garden design and comparing it to that of painting and garden carpets, we conclude that the composition of the structures and elements used in the two areas of painting and carpet weaving are similar and corresponds to three types of structure and geometric principles of the Persian garden (ie, uniaxial, two axes perpendicular to each other and three parallel elongations). The only difference is in the way the elements and motifs are displayed by the artists, which are usually displayed in two dimensions in garden carpets and generally in two and three dimensions in paintings. It is hoped that the use of these patterns and principles in the contemporary period will also pave the way for artists.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Persian garden
  • garden carpet
  • painting
  • Safavid period
ابوالقاسمی، لطیف(1371). باغ ایرانی ، تهران: نشر سازمان پارک های شهرداری.
انصاری، مجتبی و همکاران (1398). «بررسی تطبیقی نگارگری مکتب دوم تبریز و باغ ایرانی در دوره تیموری و صفوی»، فصلنامه نگره، شماره 22
بوکهارت تیتوس(1376). نظری به اصول و فلسفه هنر اسلامی، مبانی هنر معنوی، ترجمه دکتر غلامرضا اعوانی، تهران: دفتر مطالعات دینی
بلیکی، نورمن (1392). استراتژی های پژوهش اجتماعی، ترجمه هاشم آقا بیگ پوری، جامعه شناسان، تهران.
پیرنیا، کریم(1392). آشنایی با معماری اسلامی ایران، چاپ بیست و یکم، تهران: نشر نغمه نو اندیش
پرهام، سیروس (1378). دستباف های عشایری و روستایی فارس . تهران: انتشارات امیرکبیر
تیموری، سعیده (1393). «نظرگاه عنصر اصلی تصویر شده از باغ در نگارگرهای نمایش دهنده باغ ایرانی»، فصلنامه علمی پژوهشی باغ نظر
چیت سازیان، امیر حسین (۱۳۸۸). « بازشناسی پردیس در بستر نماد گرایانه معماری و فرش ایران»، فصلنامه علمی- پژوهشی گلجام ، شماره ۱۲: ۱2۲-۹9
خوانساری،‌مهدی (1383). باغ ایرانی بازتابی از بهشت، ترجمه مهندسین مشاور آران، تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری.
دریائی، نازیلا ( 1386). زیبایی شناسی در فرش دستباف ایران، چاپ اول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
جوادی، شهره( 1383).  «منظره پردازی در نگارگری ایران»، فصلنامه علمی باغ نظر، مرکز تحقیقات هنر ، معماری، شهرسازی، سال اول، شماره اول
حشمتی رضوی، فضل الله(۱۳۸۷). تاریخ فرش سیر تحول و تطور فرش بافی ایران، تهران: سمت
حصوری، علی(1376). «باغ مینوی فردوس و طرح قالی ایرانی»، فصلنامه فرهنگی و هنری کلک
حمزه نژاد، مهدی و همکاران (1393). «بررسی تطبیقی باغ سازی ایران در دوران ساسانی و اسلامی بر اساس توصیف های بهشت»، فصلنامه مطالعات معماری ایران، شماره پنجم
دادگر، لیلا( 1383) حاشیه فرش های باغی یاباغی محصور در میان دیوارها، کتاب فرش های باغی ایران- بهشت بافته
رئیسی، ایمان(۱۳۹۱).  «فرش - باغ ایرانی، بیش متنی در هنرهای سنتی»، کتاب ماه هنر، شماره 166: 47-۳۸
زارعی، محمد ابراهیم( ۱۳۹۰).  «بازتاب نقش چهارباغ در قالیهای باغی در غرب ایران با تاکید بر نمونه هایی از استان کردستان»، فصلنامه علمی پژوهشی انجمن علمی فرش ایران (گلجام)، شماره ۱۹، تابستان ۹۰، ص۴۳
زنگری،‌ لویچی و همکارن(1391). باغ ایرانی اسلامی،‌ترجمه مجید راسخی و فرهاد تهرانی، چاپ اول، تهران: دفتر پژوهش های فرهنگی
ژوله،‌تورج(1381). پژوهشی در فرش ایران، چاپ اول، تهرن: انتشارات یساولی
شاهچراغی،‌آزاده(1394).  پارادایم های پردیس، چاپ پنجم، تهران: ‌نشر جهاد دانشگاهی واحد تهران
شاهچراغی،‌آزاده(1387). «بازخوانی نظام معماری باغ ایرانی در باغ فرش ایرانی با تأکید بر نظریه بوم شناختی ادراک محیط»، فصلنامه علمی پژوهشی گلجام، شماره 9: 20-1
صحی، منیژه (1384). طبیعت آب و باد وخاک و آتش، مجموعه مقالات اولین هم اندیشی هنر و عناصر طبیعت، انتشارات فرهنگستان هنر.
صفری،‌ امرالله(1365). «مقاله باغ و باغ آرایی»، فصلنامه هنر، شماره 11، 255-198.
عابد دوست، حسین و همکاران (1388). « صورتهای متنوع درخت زندگی بر روی فرشهای ایرانی»، فصلنامه گلجام، شماره 12.
محمودی نژاد، هادی(۱۳۸۸). قرآنی منظر بهشت ایرانی از باغ. چاپ اول، تهران: انتشارات هله / طحان.
ملکی، توکا( ۱۳۸۵). باغ ایرانی در نگارگری ایران کتاب ماه هنر، شماره ۱۰۱ و ۱۰۲: 60-65
میرزاامینی، محمد مهدی و همکاران (1390). «بررسی نقش نمادین ترنج در فرش ایران»، فصلنامه گلجام، شماره 18
نعیما، غلامرضا( 1385).  باغ های ایران، چاپ اول، تهران: انتشارات پیام
ویلبر ، رونالد(۱۳۸۳).  باغ های ایران و کوشک های آن، ترجمه: مهین دخت صبا. تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی
هردگ، کلاوس(1990).  ساختار شکل در معماری اسلامی ایران و ترکمنستان، ترجمه واحد پژوهش و ترجمه مهندسان مشاور بانیان، انتشارات بوم مترجم