آسیب‌شناسی طرح های آماده سازی زمین و روندهای اجرایی

نوع مقاله : موضوعی - تحلیلی

نویسندگان

1 استادیار شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

2 دکتری شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی،تهران، ایران

3 کارشناس ارشد شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

10.22034/(jrupa-ei).2021.269760.1057

چکیده

آماده‌سازی زمین به عنوان یکی سیاست­های اصلی توسعه­یِ زمین در دهه 1360 در قوانین مرتبط با اراضی شهری تعریف‌شده و در پی آن تعاریف آماده‌سازی زمین و طرح آماده‌سازی در قوانین و دستورالعمل‌های مرتبط تبیین شده و مورد توجه برنامه­ریزان شهری قرار گرفته است. تحلیل اسناد و برنامه­های موجود در زمینه­یِ طرح آماده‌سازی زمین و روندهای اجرایی آن در ایران، از بی­توجهی به تحولات مفهومی زمین و دگرگونی­های یادشده و پیمودن مسیری غیرروش­مند در تعیین و تحلیل­ اهداف و مشکلات حکایت دارد. مقصود اصلی پژوهش، ردیابی مشکل‌های ناشی از تهیه و اجرای طرح‌های آماده‌سازی زمین است و با توجه به ویژگی‌های مشکل‌هایی که عموماً این برنامه‌ها با آن‌ها روبرو هستند و تعدد و تنوع ذی‌نفعان درگیر در آن‌ها نیاز به اختیار روشی است که بتواند به ردیابی مشکل‌های مورد نیاز تمام ذی‌نفعان بپردازد. از این‌رو روش فرایند انتخابی مورد استفاده در این پژوهش مشکل‌یابی هدف­مند است که در آن فرصت اعلام نظر ذی‌نفعان متفاوت فراهم می‌گردد و در این میان نقش پژوهشگر از یک‌سو جمع‌بندی و فراتحلیل نظرات ذی‌نفعان متفاوت در فرایند تهیه و اجرای آماده‌سازی است که با به‌کارگیری فنون گردآوری و تحلیل داده‌ها هم­چون تحلیل محتوای موضوعی انجام می‌گردد و از سوی دیگر فراهم آوردن چارچوبی برای ابراز نظر و دستیابی به همرأیی است که از طریق تسهیل‌گری در فرایند منتخب میانجی‌گری مشارکتی انجام می‌شود. در نهایت آسیب­های اصلی فرایند تهیه و اجرای آماده‌سازی مورد شناسایی قرار گرفته و در سه محور، پیشنهادهای کلان بر اساس روش مشکل­گشایی گروهی ارایه شده است.

تازه های تحقیق

یافته ها و بحث

مقصود اصلی پژوهش، ردیابی مشکل‌های ناشی از تهیه و اجرای طرح‌های آماده‌سازی زمین است و با توجه به ویژگی‌های مشکل‌هایی که عموماً این برنامه‌ها با آن‌ها روبرو هستند و تعدد و تنوع ذی‌نفعان درگیر در آن‌ها نیاز به اختیار روشی است که بتواند به ردیابی مشکل‌های مورد نیاز تمام ذی‌نفعان بپردازد. از این‌رو روش فرایند انتخابی مورد استفاده در این پژوهش مشکل‌یابی هدف­مند است که در آن فرصت اعلام نظر ذی‌نفعان متفاوت فراهم می‌گردد و در این میان نقش پژوهشگر از یک‌سو جمع‌بندی و فراتحلیل نظرات ذی‌نفعان متفاوت در فرایند تهیه و اجرای آماده‌سازی است که با به‌کارگیری فنون گردآوری و تحلیل داده‌ها هم­چون تحلیل محتوای موضوعی انجام می‌گردد و از سوی دیگر فراهم آوردن چارچوبی برای ابراز نظر و دستیابی به همرأیی است که از طریق تسهیل‌گری در فرایند منتخب میانجی‌گری مشارکتی انجام می‌شود. در نهایت آسیب­های اصلی فرایند تهیه و اجرای آماده‌سازی مورد شناسایی قرار گرفته و در سه محور، پیشنهادهای کلان بر اساس روش مشکل­گشایی گروهی ارایه شده است.

تحلیل اسناد و برنامه­های موجود در زمینه­یِ طرح آماده‌سازی زمین و روندهای اجرایی آن در ایران، از بی­توجهی به تحولات مفهومی زمین و دگرگونی­های یادشده و پیمودن مسیری غیرروش­مند در تعیین و تحلیل­ اهداف و مشکلات حکایت دارد. ناکارآمدی در زمینه­یِ تحقق توسعه از پیش اندیشیده و برنامه‌ریزی‌شده برای افزایش عرضه زمین در قالب تهیه طرح‌های اجرایی، نارسایی در زمینه­یِ روندکارهای تهیه طرح و سازوکارهای اجرایی امکان‌سنجی و نظارت بر تهیه و اجرای طرح، مشکلات نهادی (رسمی و غیررسمی) در زمینه­یِ تحقق توسعه از پیش اندیشیده و برنامه‌ریزی‌شده تنها بخشی از مشکلات انباشته شده در رابطه با طرح­های آماده­سازی زمین در ایران است.

علی‌رغم تمام تمهیداتی که در عناوین طرح‌های آماده‌سازی و محتویات آن‌ها صورت گرفته و با وجود کسب تجارب فراوان تهیه‌کنندگان و مجریان امور شهری، به نظر می‌رسد این طرح‌ها نتوانسته‌اند در مسیر توسعه برنامه‌ریزی شده شهرها به موفقیت مطلوب دست‌ پیدا کنند. یکی از اقداماتی که می‌تواند در جریان اصلاح روندهای نادرست و مشکلات طرح‌های آماده‌سازی مورد توجه قرار گیرد، آسیب‌شناسی و بازنگری شرح خدمات این طرح‌ها و روندهای اجرایی آن‌ها است، زیرا با نگاهی نقادانه به چگونگی تهیه، اجرا و محتوای طرح‌ها می‌توان مشکلات را شناخت و راهکارهایی را برای جلوگیری از شدت یافتن مشکلات مرتبط با آن‌ها ارائه داد که در واقع ضرروت این پژوهش نیز برخاسته از این مقصود است.

پژوهش حاضر با بررسی و آسیب‌شناسی طرح‌های آماده‌سازی زمین در ایران، دو هدف مشخص دارد: الف. ردیابی مشکلات عرصه­­یِ توسعه­یِ زمین با تاکید ویژه بر طرح­های آماده‌سازی زمین و روندهای اجرایی آن و ب. تدبیر الزامات و پیشنهادهای کلان مرتبط با اصلاح شرح خدمات و روندهای اجرایی آن.

 نتیجه گیری

در این پژوهش سعی شده است فرآیند بازشناسی و صورت‌بندی مشکل به­شکل مشارکتی و با حضور نهادهای درگیر و ذی­نفع تدوین شود تا در نهایت راهکارهای ارائه شده نیز جنبه­یِ عملیاتی داشته باشد. فرایند مشکل­­یابی دارای ماهیتی تکامل یابنده است که در آن از یک سو اهداف، ارزش­ها و نیاز­ها توسط فرایندهای برنامه­ریزی نشده و از سوی دیگر فرایندهای از پیش تدبیر شده، تعیین می­شوند.  اهمیت انتخاب "مشکل" درست برای عمل برنامه­ریزی آن است که در صورت تمرکز بر گشودن مشکلات نادرست، کوشش­ها ـ  حتی با به کارگیری روندکاری کارآمد ـ  صرف گزینه­های نادرست خواهد شد که نه تنها جامعه مجبور به تحمل زیان ناشی از کوشش های نابجا باید شود بلکه وضعیت مشکل­دار نیز پا برجا می­ماند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Land development and its implementation process pathology

نویسندگان [English]

  • بهزاد MalekpourAsl 1
  • Siamak Badr 2
  • Hamid Fathi 3
1 Assistant Professor, Faculty of Architecture & Urban Planning, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran
2 Ph.D, Faculty of Architecture & Urban Planning, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran
3 Msc, Faculty of Architecture & Urban Planning, Shahid Beheshti University, Tehran,
چکیده [English]

Land development as one of the main policies of land planning in Iran has been defined in urban planning system. Following that, the definitions of land development and development plan have been explained in the relevant laws and instructions and have been considered by urban planners. The subject of land development since the 1990s in global experiences and attempts were made to redefine land as a rare and valuable commodity And new agendas such as land sovereignty were introduced in this area. Analysis of existing documents and programs in the field of land development plan and its implementation processes in Iran indicates disregard for the conceptual changes of the land and the mentioned changes and taking an unsuitable path in determining and analyzing the goals and problems. The main purpose of this study is to track the problems resulting from the development and implementation of land planning process and according to the characteristics of the problems that these programs generally face and the multiplicity and diversity of stakeholders involved in them, it is necessary to have a method that can track all required problems. Therefore, the selective problem-solving process method used in this research is purposeful problem-solving which It provides an opportunity to express the views of different stakeholders that is done by using data collection and analysis techniques as well as thematic content analysis. Finally, the main disadvantages of the development and execution process have been identified and in three axes, macro suggestions are presented based on group problem solving method.

کلیدواژه‌ها [English]

  • "Land development"
  • "Implementation
  • Pathology"
  • "
  • Iran"

مقدمه

آماده­سازی زمین درواقع برنامه­ریزی عملیاتی برای توسعه­یِ زمین است؛ بدین معنا که آنچه در طرح­های جامع و تفصیلی برای شهر اندیشیده و تدوین‌شده است، باید در طرح آماده­سازی به مرحله اجرا درآید؛ اما این طرح، تنها اجرای صرف طرح­های تفصیلی نیست؛ بلکه آمیزه­ای است از قواعد اندیشیده شده پیشین و دیگر عواملی که ازلحاظ برنامه­ریزی شهری، معماری و مهندسی ساختمان برای بهبود و ارتقای کیفیت محیط­های مسکونی لازم است. اما در سال­های اخیر بر سویه­های نوینی از آماده سازی زمین تاکید شده است.

آماده‌سازی زمین به عنوان یکی سیاست­های اصلی توسعه­یِ زمین در دهه 1360 در قوانین مرتبط با اراضی شهری تعریف‌شده و در پی آن تعاریف آماده‌سازی زمین و طرح آماده‌سازی در قوانین و دستورالعمل‌های مرتبط تبیین شده و مورد توجه برنامه­ریزان شهری قرار گرفته است.

به موازات گسترش استفاده از انگاشت توسعۀ زمین و اختیار رهیافت حکمروایی خوب به منظور پاسخگویی به سازوکارهای مورد نیاز برای دستیابی به آن در سطح شهر، ردیابی دو رهیافت اصلی در زمینۀ پاسخ‌گویی به پرسش چگونگی دستیابی به توسعۀ زمین در متون مختلف امکان‌پذیر است.

موارد و روش­ها

رهیافت نخست در مواجهه با پرسش چگونگی دستیابی به توسعۀ زمین: سنجش وضعیت و جایگاه شهر در یک وضعیت قیاسی با سایر مناطق با در نظر گرفتن مسیر حرکت در درون انگاشت حکمروایی خوب زمین و مسیر طی شده: از دیدگاه این رهیافت وضعیت شهر به لحاظ میزان برخورداری از نیروهای محرک توسعۀ زمین تنها به میانجی قیاس نسبی با سایر شهرها و پایش مسیر حرکت شهرها در درون مسیر حمکروایی خوب زمین امکان‌پذیر است.

رهیافت دوم در مواجهه با پرسش چگونگی دستیابی به توسعۀ زمین: شناسایی و معرفی نیروهای محرک و بسترساز توسعۀ زمین از دیدگاه‌های نظری مختلف: با توجه به اینکه انضباط برنامه‌ریزی به مفهوم کلی و برنامه‌ریزی شهری در سطح جغرافیایی ویژه، به لحاظ نظری وام‌دار دیدگاه‌های نظری مطرح شده در سایر انضباط‌ها است، روش‌های مختلفی برای بررسی وضعیت شهرها مورد استفاده قرار می‌گیرد.

اردشیری، مهیار. فلاح منشادی، افروز. فلاح منشادی، الهام. عباسی، حیدر (1394). "بررسی وضعیت پایداری طرح‌های آماده‌سازی از نظر کالبدی و اجتماعی (نمونه موردی: شهرک گلستان کلانشهر شیراز)" معماری و شهرسازی آرمانشهر. شماره 15.
آیین نامه اجرایی قانون زمین شهری مصوب 24/3/1371 هیات وزیران
آیین‌نامه اجرایی قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن مصوب 2/8/1387 هیات وزیران
بهزادفر، مصطفی (1390)، "تبیین جایگاه طراحی شهری در طرح آماده‌سازی". انتشارات سازمان ملی زمین و مسکن.
بهزادفر، مصطفی (1392)، "تبیین الزامات پدافند غیرعامل در پردازه‌های آماده‌سازی زمین". انتشارات سازمان ملی زمین و مسکن.
پریزادی، طاهر.، حسینی امینی، حسن.، و شهریاری، مهدی. (1389)،" بررسی و تحلیل تمهیدات پدافندغیرعامل در شهر سقز در رویکردی تحلیلی". دو فصلنامه مدیریت شهری، شماره 26.
تقوایی، محمد، و جوزی خمسلویی، علی (1391)، "بررسی آسیب پذیری کاربری های شهری در مسیرهای راهپیمایی با رویکرد پدافندغیرعامل؛ مطالعه موردی: کلان شهر اصفهان". فصلنامه آمایش محیط، شماره 16
جوادپور، مسعود (1395)، "بررسی پروسه آماده‌سازی زمین با رویکرد توسعه پایدار شهر کازرون (نمونه موردی مسکن مهر)،" اولین کنفرانس سالانه علمی-تخصصی مهندسی عمران، معماری، شهرسازی و علوم جغرافیا در ایران باستان و معاصر. تهران.ص25.
حقیقت نایینی، غلامرضا. ربیعی‌فر، ولی‌الله (1394)،" بررسی تطبیقی چالش‌های زیست محیطی در مناطق مرکزی، میانی و پیرامونی شهرها (مطالعه موردی: مناطق دو، یازده و بیست و دو تهران)". محیط شناسی، دوره 41، شماره‌1.
دانشپور، زهره عبدی(1387)،"معرفی رهیافت گام به گام مشکل­یابی ـ مشکل­گشایی"، مجله هنرهای زیبا، شماره .16-5:36
رعنایی، احد. نسترن، مهین (1389)، "تحلیلی بر مفهوم مشارکت در پروژه‌های آماده‌سازی اراضی مسکن مهر". ساخت شهر. شماره 13.
رفیعی، راضیه. برک‌پور، ناصر (1393)، "رویکردهای انطباق محور و کارکرد محور ارزیابی اجرا در برنامه‌ریزی کاربری زمین، مورد پژوهی: ارزیابی انطباق محور در شهر لواسان". هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی. دوره 19. شماره 4.
سازمان پدافند غیر عامل کشور (1385)،‌ "سند راهبردی پدافندغیرعامل کشور".
سازمان ملی زمین و مسکن (1385).،‌توصیه‌ها و الزامات تهیه طرح‌های آماده‌سازی زمین در شهرهای کوچک (با جمعیت 12000 تا 150000 نفر). دفتر مهندسی
شریف‌زادگان، محمد حسین. سحر، ندایی طوسی (1394)، "روش‌های پژوهش کیفی در برنامه‌ریزی توسعه با تاکید بر برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای". مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
شمس پویا، محمدکاظم. توکلی‌نیا جمیله. صرافی، مظفر. فنی، زهره (1396)، "تحلیلی بر برنامه‌های توسعه و سیاست‌های زمین‌شهری با تاکید بر رویکرد حکمروایی خوب زمین؛ مورد پژوهی: کلانشهر تهران". فصلنامه اطلاعات جغرافیایی. دوره 26، شماره 104
صفرزاده، اسماعیل. تهرانی، ایمان (1391)،"مجموعه مطالعات الگوی مطلوب برنامه‌ریزی برای ایران، روند برنامه‌ریزی در ترکیه". مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، دفتر مطالعات برنامه و بودجه.
عندلیب، علیرضا (1388)."نهاد برنامه­ریزی توسعه شهری تهران: گذشته، حال و آینده"، شماره 2، مجله علمی ترویجی منظر، دوره اول، صص 54-60.
عزیزی، محمدمهدی(1380)، "آماده سازی زمین شهری در ایران." : سازمان ملی زمین و مسکن، تهران.
غمامی، مجید (1384)، "روش­های شهرسازی"، تهران، مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
فرهنگ واژه‌های مصوب فرهنگستان، دفتر ششم، انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران.
قانون زمین شهری مصوب 22/6/1366 مجلس شورای اسلامی
کامران، حسن، و حسینی امینی، حمید (1390)، "کاربرد پدافندغیرعامل در برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای؛ مطالعه موردی: شهریار"، فصلنامه فضای جغرافیایی، 38: 237-21.
مجمع تشخیص مصلحت نظام (1386)،" سیاست های کلی پدافندغیرعامل کشور، انتشارات مجمع تشخیص مصلحت نظام.
محمدنژاد، علی. صرافی، مظفر (1393)، "کاهش تغییر آب و هوای جهانی و بایستگی‌های برنامه‌ریزی شهری؛ طرح مسئله‌ای برای کلان‌شهر تهران". فصلنامه علوم محیطی، دوره دوازدهم، شماره 1.
مرکز تحقیقات مسکن و ساختمان (1386)، "پیش نویس اولیه مبجث بیست و یکم مقررات ملی ساختمان (پدافندغیرعامل)". تهران: مرکز تحقیقات مسکن و ساختمان.
مرکز تحقیقات مسکن و شهرسازی (1388)، "مقررات ملی ساختمان؛ پیش نویس مبحث بیست و یکم پدافندغیرعامل"، تهران: توسعه ایران.
معزی، حسین. کرمی، محمد. محمدی، اعظم. رضویان، محمدتقی (1390)، "تفکیک و آماده‌سازی اراضی شهری، چالشی در ناپایداری درآمدی شهرداری ها (نمونه موردی شاهین‌شهر)". اولین کنفرانس اقتصاد شهری ایران. مشهد.
ملک­پور اصل، بهزاد؛ علی­محمدی، میلاد؛ کاتوزیان، صادق(1391، "زمینه­های مطرح در برنامه­ریزی راهبردی برای تجدید حیات شهری و مقایسۀ تطبیقی چارچوب نظری و الزامات به کارگیری آن در برنامه­ریزی راهبردی- ساختاری شهر تهران"، هفت شهر، شماره 41-42.
مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران. (1385)." بازنگری ساختاری در نظام مدیریت و مالیۀ شهری کلان شهر تهران. تهران": شرکت خدمات مدیریت ایرانیان.میرمقتدایی، مهتا. موسویان، محمد فرید. گماریان، پیمان (1395)،مقایسه تطبیقی جایگاه مبحث انرژی در سیستم برنامه‌ریزی شهری آلمان و ایران. باغ نظر شماره 43.
نورث، داگلاس سی (1377)، "نهادها، تغییرات نهادی و عملکرد اقتصادی"، ترجمه حمیدرضا معینی، سازمان برنامه و بودجه.
نوکار، بهار. جعفریان، مسعود (1394)، "بررسی تحقق پذیری طرح‌های آماده‌سازی (نمونه موردی طرح‌های آماده‌سازی 16 هکتاری ادامه سیلو در شهر یزد)". اولین همایش پژوهش‌های کاربردی در علوم جغرافیایی. سمنان.
هانگر، دیوید؛ ویلن، تامس؛ ایزدی، داود؛ اعرابی، سید محمد(1386)، "مبانی مدیریت استراتژیک"، دفتر پژوهش های فرهنگی، تهران.
یزدان‌پناه، مهسا. یاوری، احمدرضا. زبردست، لعبت. آل‌احمد، سیده (1394)،" ارزیابی زیرساخت‌های سبز شهری به منظور اصلاح تدریجی آن‌ها در سیمای سرزمین تهران". محیط شناسی دوره 41، شماره 3.
Augustinus, C., & CHIEF, L. (2009). Land governance in support of the MDGs: Responding to new challenges. Paper presented at the Improving Access to Land and Shelter, World Bank and International Federation of Surveyors conference, Washington, DC, March.
Deininger, K., Augustinus, C., Enemark, S., & Munro-Faure, P. (2010). Innovations in land rights recognition, administration, and governance:, The World Bank.
Elliott, J. (2012). An introduction to sustainable development: Routledge.
Mukupa, W. (2011). Land administration to support sustainable development. Paper presented at the FIG Working Week.
Union, A. (2009). Land policy in Africa: A framework to strengthen land rights, enhance productivity and secure livelihoods. Addis Ababa: African Union and Economic Commission for Africa.