بازشناسی ماهیت ساباط در بافتهای تاریخی(نمونۀ موردی:ساباط های محلات بافت تاریخی نایین)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه مرمت، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

2 دانش آموخته کارشناسی ارشد دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهیدبهشتی

3 دانش آموخته کارشناسی‌ارشد،دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

ساباط از عناصر معمارانۀ فضاهای شهری ایران است که هنوز در گذرهای بسیاری از شهرهای تاریخی مانند نایین یافت می‌شود. بررسی مطالعات موجود در تحلیل مفهوم و ساختار ساباط نشان می­دهد که از یک سو، عمدۀ این مطالعات و نتایج آنها توصیفی بوده و از سوی دیگر، بر پایه­های روش شناختی روشنی، استوار نیستند. پژوهش حاضر  بر این نکته تکیه دارد که از طریق مورد کاوی ساباط در بافت تاریخی نایین، مبتنی بر تحلیلهای کیفی و کمی، می­توان به ابعاد جدید از ماهیت ساباط دست پیدا کرد. در این پژوهش از روشهای تفسیری-تاریخی، توصیفی-تحلیلی، تحلیل محتوا و مورد پژوهی استفاده شده است.  این مطالعات به کمک اسناد تاریخی، مشاهدات میدانی، مصاحبۀ مبتنی بر تاریخ شفاهی ساباطها و محلات قرارگرفته در آنها، امکان مدلی ویژه جهت تحلیل ساباطهای بافت تاریخی نایین در قالب مؤلّفه­های کمی وکیفی را فراهم آورده است. مؤلفه­های کمی و کیفی در کنار هم واقعیتها را می­سازند، اما در این پژوهش به دلیل بررسی دقیق­تر و همچنین اهمیت و کمبود مطالعات در زمینه  شناخت کالبدی ساباطها، این دو بعد به صورت جداگانه در محله­های بافت تاریخی نایین مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج حاصل از بررسی این مولفه­ها در بخش کیفی مشخص می­سازد که با ساخت ساباط و خلق فضای بیشتر به کاربردی نمودن سطح بالای گذر بوده  می­انجامد که این  فضای ایجاد شده توسط ساباط محدود به دو بدنۀ گذر و در نتیجه متعلّق به دو  ملکی است که در دو سوی گذر استقرار یافته­اند. با ساخت و استفاده از ساباط   کارکردهای ثانویۀ، اجتماعی، اقلیمی و دفاعی بدان مترتّب می­گردد و از یک عنصر صرفاً پوشانندۀ گذرها به عنصری چند عملکردی تبدیل می­شود. یافته­های پژوهش در بعد مؤلّفه­های کمی  نشان می­دهد ترکیب حجمی ساباط در تراز بالای گذر  بسته به نوع کاربری مد نظر، عرض گذر و ارتفاع بدنه­ها به صورت باز (با کاربری پلِ میان خانه‎های مجاور ساباط، تعریف ورودی)، بسته (یک یا چند اتاق) با تعبیه بازشو در نما و نیمه باز با قرار گرفتن ایوان در جلو فضای بستۀ ساباط، طراحی شده است. همچنین ساباط‌هایی که کشیدگی شرقی- غربی(ده ساباط) دارند، سایه‌اندازی بیشتری نسبت به  ساباط‌های شمالی-جنوبی(پنج ساباط) دارند.

تازه های تحقیق

یافته‌ها

شناخت کیفی ساباط مستلزم مطالعه مجموعه خصوصیات و ویژگی‌هایی است که این عنصر چه به صورت مستقل و چه در بافت و مجموعه، واجد آن می‌باشد.با توجه به مطالعات اولیۀ انجام شده، کارکردهای خلق فضای مضاف بر روی گذر، ایجاد حریم‌های خصوصی در فضاهای عمومی، مطلوب کردن زیر گذر با کنترل دو مولفه اقلیمی دما و باد، و دفاعی به عنوان کارکردهای ساباط‌ها در بخش کیفی در بخش‌های زیر مورد شناسایی و بررسی قرار گرفتند.

خلق فضای مضاف بر روی گذر

ایجاد حریم‌های خصوصی در فضاهای عمومی

کارکرد اقلیمی با مطلوب کردن گذر توسط کنترل دو مؤلّفۀ اقلیمی دما و باد

کارکرد دفاعی

ابعاد و تناسبات

ترکیب حجمی

مصالح و پوشش

کشیدگی ساباطها

نتیجه‌گیری

ساباط از یک سو ساختاری فضایی-کالبدی است که با ساختارهای اجتماعی محلات و حوزه های شخصی و عمومی نیز از سوی دیگر ارتباط داشته است. همین مسأله موجب شده نقشی کلیدی را در محلات بازی کرده و از یک پوشاننده با نقش سایه‌اندازی صرف به عنصری چند عملکردی تبدیل گردد. این پژوهش بر این نکته تأکید دارد  که مبتنی بر نمونه کاوی ساباط در بافتهای تاریخی بر اساس روشهای کیفی و کمی میتوان به ابعاد جدیدی از ماهیت ساباطها در ساختار گذرهای محلات پی برد. همچنین از دیدگاه روش شناختی، تولید مدل تحلیلی نیاز به پیش شناختهایی مبتنی بر تحلیل تفسیری تاریخی اسناد مالکیت ساباط‌ها، مشاهدات و برداشتهای میدانی و رجوع به حافظۀ شفاهی ساکنان داشته، تا فرایند تولید فضا در گذر زمان واکاوی شود. بر مبنای این نگاه روش شناختی، شاخصههای کیفی و کمی ساباط‌های بافت تاریخی نایین را اینگونه می‌توان بیان کرد:

خلق فضای مضاف بر روی گذر: سطح زیرین گذر که به عنوان شارع عام استفاده می‌شود و سطح روی گذر که دارای کاربری می‌گردد.ومالکیت آن مربوط به یکی از مالکین دو طرف گذر است.

اجتماعی: ایجاد حریم با محصوریت، مسقّف بودن و اختلاف ارتفاع با فضای کلی

محلی برای تجمع ساکنان چند خانه و ایجاد حس همبستگی و همسایگی محلی

اقلیمی: تحمل پذیری در برابر شرایط سخت اقلیم کویری نایین،  تلفیق سایههای ایجاد شده توسط جدارههای ساباط، افزایش سطوح سایهگیر، محافظت از عابران در برابر آفتاب شدید و بادهای کویری، جذب گرما از بدنه دیوار و کاهش دمای دیوار

دفاعی: جدایی راکب و مرکوب از یکدیگر و تعدیل قدرت تهاجمی مهاجمان، یاری رسانی درمواقع محاصره به یکدیگر از روی ساباط

ابعاد و تناسبات: میانگین طول 50/8 متر ، میانگین عرض 40/3 متر، میانگین ارتفاع 10/5

ترکیب حجمی: باز(پل میان خانههای مجاورِساباط، تعریف ورودی)، بسته (یک یا چند اتاق) با تعبیه بازشو در نما و نیمه باز با قرار گرفتن ایوان در جلو فضای بستۀ ساباط طراحی شده است

مصالح: دارای بافت زبر، رنگ روشن وظرفیت حرارتی بالا(خشت و گل)

کشیدگی: ده ساباط کشیدگی شرقی – غربی و پنج ساباط کشیدگی شمالی- جنوبی

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Recognition of the nature of Sabat in historical contexts (Case study of Sabats of the neighborhoods of Naein historical context)

نویسندگان [English]

  • mitra azad 1
  • mahdi soltani mohamadi 2
  • khatereh talebi 3
1 Assistant Professor, Department of Restoration, Faculty of Architecture and Urban Planning, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran.
2 Graduated MSc, from Shahid Beheshti University, M.Sc.Tehran, Iran
3 Graduated MSc, from Shahid Beheshti University, M.Sc.Tehran, Iran.
چکیده [English]

Sabbat is one of the architectural elements of Iranian urban spaces, which is still found in the passages of many historic cities such as Naein. The conceptual and structural assessment of the exciting analyses about Sabbat shows that most of them are descriptive and are not provided by a clear methodological principle. However, new dimensions of Sabbat's nature is obtained in this paper by exploring Sabbat via both qualitative and quantitative analyzes in the historical context of Naein. In this research, interpretive-historical, descriptive-analytical methods, content analysis, and case studies have been used for providing a special model to analyze the Sabbats. These analyses are carried out by the historical documents and interviews about the oral history of the Sabbats, field observations. Quantitative and qualitative components have been studied separately in the neighborhoods of Naein historical context, in this study, due to more detailed study and also the importance and lack of studies in the field of physical cognition of Sabbats. The qualitative section results indicate that the construction of Sabbat and the creation of more space has made the high surface of passage more application. This space is limited to two bodies of the passage. Therefore, it belongs to the two properties which are located on both sides of the passages. By constructing and using the Sabbat, secondary, social, climatic, and defensive functions are arranged, and it is transformed from a merely covering element into a multifunctional element. The results in the quantitative section show the volumetric composition of Sabbat in the upper level of the passage has been designed in open, closed forms with opening in the facade and a semi-open with the porch in front of the closed space of Sabbat. Also, the Sabbats with east-west stretches have more shading than the north-south Sabbats.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Passage
  • Sabat
  • Qualitative Analysis
  • Quantitative Analysis
  • Historical Context
  • Naein

گذرها به مثابۀ یکی از عناصر اصلی ساختار شهرهای تاریخی مطرح بوده‌اند که شبکه اصلی رفت وآمد و ارتباط شهری در آنها صورت می‌گرفته و در تمام وسعت شهر، محلات و مناطق مختلف شهری را به هم پیوند می‌داده‌اند.(توسلی1391، 69) ساباط از عناصر معمارانۀ فضاهای شهری ایران است که هنوز در گذرهای بسیاری از شهرهای تاریخی مانند نایین یافت می‌شود. بافت تاریخی نایین متشکل از هفت محله است، که این محله‌ها توسط راسته‌ها و گذرهای اصلی به بازار و دروازه‌های شهر مرتبط می‌شده‌اند. گذرهای فرعی نیز نقش عمده و اصلی آنها تأمین ارتباط بین نقاط گوناگون درون یک محله است(سلطانزاده 1390، 98) با بررسی اولیه در زمینۀ مطالعاتی(معماری، شهرسازی) که به موضوع ساباط اشاره داشتهاند، حکایتگر آن است که تعاریف متفاوت و گاه متضادی از ساباط شده و بخش عمده‌ای از این مطالعات در چارچوب مطالعات توصیفی کالبدی قرار گرفته؛ و به تعیین جایگاه اصلی ساباط در معماری و شهرسازی گذشته ایران پرداخته نشده است. این در حالی  است که ساباط دارای ارزش های کارکردی فراوانی در زمینه‌های اقلیمی، سازه‌ای، اجتماعی و حتی دفاعی بوده است. این پژوهش بدین سو جهت گیری می‌کند که برای تحلیل ساباطهای بافت تاریخی نایین، با توجه به تحول تدریجی مفاهیم و روشهای تحلیل در دانش طراحی، در هر زمان می‌توان چارچوبهای تحلیلی جدیدی متناسب با هر فضا، طراحی و تولید کرد. لازمۀ چنین پژوهشی پرداختن به جنبه-های متنوعی نظیر اقلیم، فرهنگ، پیشینیۀ تاریخی و اجتماعی و.... و همچنین استفاده از روشهای مناسب و به روز جهت ادراک ماهیت ساباط است. لذا مبتنی بر ماهیت ساباطهای بافت تاریخی نایین از روشهای تحلیلی مختلف برای درک این ابعاد پنهان استفاده شده و رویکردی نو در شناخت ماهیت ساباطهای محلات تاریخی ارائه گردیده است.

اهداف و روش تحقیق

پژوهش حاضر بر این نکته تکیه دارد که از طریق مورد کاوی ساباط در بافت تاریخی نایین، مبتنی بر تحلیلهای کیفی و کمی، می‌توان به ابعاد جدید از ماهیت ساباط دست پیدا کرد. در این پژوهش از روشهای تفسیری-تاریخی، توصیفی-تحلیلی، تحلیل محتوا و مورد پژوهی استفاده شده است. این مطالعات به کمک اسناد تاریخی، مشاهدات میدانی، مصاحبۀ مبتنی بر تاریخ شفاهی ساباط‌ها و محلات قرارگرفته در آنها، امکان مدلی ویژه جهت تحلیل ساباط‌های بافت تاریخی نایین در قالب مؤلّفههای کمی وکیفی را فراهم آورده است.

پژوهش حاضر با توجه به مطالب پراکندۀ موجود  در زمینه ساباط و با اتکاء بر مشاهدات میدانی، تحلیل اسناد و اطلاعات موجود و مصاحبه‌های عمیق، به مطالعه و تحلیل ساباطهای بافت تاریخی در دو بعد کارکردی و کالبدی می‌پردازد. روش گردآوری و تحلیل اطلاعات به صورت مطالعات اسنادی، بررسی و برداشتهای میدانی، مصاحبه عمیق بوده‌است.

- بهادری‌ نژاد، مهدی(1360)‌. "سیستمهای‌ تبرید در معماری‌ کویری"‌، نشریه‌فنی‌ و علمی‌ علوم‌ مهندسی‌، سال‌ یکم‌. شماره5 ،‌62 ـ 58.
- پادشاه‌، محمد (شاد). (1363)،  "آنندراج‌، فرهنگ‌ جامع‌ فارسی"‌، چاپ‌ دوم‌. به‌ کوشش‌ دکتردبیرسیاقی‌. تهران‌: کتابفروشی‌ خیام‌.
- پیرنیا، محمدکریم(1384)‌." آشنایی‌ با معماری‌ اسلامی‌ ایران"‌. گردآورنده‌: غلامحسین‌. معماریان‌. تهران‌: دانشگاه‌ علم‌ و صنعت‌ ایران.
ـ پیرنیا، محمدکریم‌. افسر، کرامت‌اله(1352)‌. "راه‌ و رباط" . تهران‌: سازمان‌ ملی‌حفاظت‌ آثار باستانی‌.
- تهرانی، فرهاد.(بی تا) جزوۀ سازه­های سنتی ،گروه مرمت دانشکدۀ معماری و شهرسازی  دانشگاه شهید بهشتی.
- توسلی، محمود(1391). "ساخت شهر ومعماری در اقلیم گرم و خشک ایران" ،اصلاح چاپ نخست، تهران:تندیس نقره­ای.
- دهخدا، علی‌اکبر(1325). "لغتنامه" ‌. تهران‌: دانشگاه‌ تهران‌، چهل‌ و سه‌دفتر.
- سلطان‌زاده، حسین(1390). "نایین شهر هزارههای تاریخی" ، چاپ دوم تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
- سلطان­زاده‌، حسین(1392)‌. "فضاهای‌ شهری‌ در بافتهای‌ تاریخی‌ ایران"‌. تهران‌: دفتر پژوهشهای‌ فرهنگی.
- عمید، حسن(1360)‌. "فرهنگ‌ فارسی‌ عمید". چاپ‌ سوم‌. تهران‌: امیرکبیر.
ـ قبادیان‌، وحید(1370). "بررسی‌ اقلیمی‌ ابنیه‌ سنتی‌". تهران‌: انتشارات‌ دانشگاه‌تهران.
- مرادی، اصغرمحمد، (1374) "تحلیلی موردی از خانه‌های قدیمی نایین و محمدیه و اصول جامع حاکم بر نحوه طراحی آن‌ها"، در مجموعه مقالات کنگره «تاریخ معماری و شهرسازی ایران»، جلد نخست. صفحه 149 - 172.
- معماریان،غلامحسین (1391). "نیارش سازههای تاقی".جلد اول.تهران:نغمه نو اندیش.
- معین‌، محمد(1363). "فرهنگ‌ فارسی" ‌. چاپ‌ ششم‌. تهران‌: امیرکبیر.
- مهندسان مشاور معماری و شهرسازی ایوان نقش جهان.(1386) طرح جامع شهر نایین.
-رفیعی، سرشکی، رفیع زاده، ندا و رنجبر کرمانی بیژن،(1383). "فرهنگ مهرازی ایران" ، وزارت مسکن و شهرسازی، مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن.
-فلاحت، محمد صادق و شهیدی، صمد (1394)، "نقش مفهوم توده-فضا در تبیین مکان معماری". باغ نظر، 35، 38-27.
-کسمایی، مرتضی(1392). "اقلیم و معماری"، ویراسته محمد احمدی نژاد،تهران:نشر خاک.