ارزیابی استانهای شمال غربی ایران از نظر شاخص‌های غالب اقتصادی آنها با مدل ویکور

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

کارشناسی ارشد برنامه ریزی آمایش سرزمین، گروه جغرافیا،دانشکده جغرافیا ،دانشگاه تهران،تهران،ایران

چکیده

< p dir="RTL">دست یابی و نیل به توسعه، اگرچه امروز به طور مشخص، یکی از آمال و آرزوهای شیرین و دور از دسترس بسیاری از کشورهای جهان می باشد، اما اندیشه پیشرفت و راههای تحقق آن، قدمتی طولانی دارد و در طی دوره های مختلف حیات بشری، جوامع مختلف و به خصوص رقیب، همواره در تلاش بوده اند که برای بسط قدرت و توانایی های خویش، به جدیدترین شیوه ها و ابزارهای تسلط بر طبیعت و استفاده بهتر و کاراتر از امکانات آن دست یابند. هدف این مقاله دستیابی به برتری نسبی هر استان از طریق ارزیابی شاخص های غالب اقتصادی است. بدین منظور ابتدا با استفاده از روش آنتروپی شانون به وزن دهی هر یک از 11 شاخص اقتصادی پرداخته، سپس به منظور دستیابی به نتایج تحقیق، با استفاده از داده های موجود در مرکز آمار و استفاده از تکنیک تصمیم گیری چندمعیاره (VIKOR) برای داده های سال 1395 تحلیلی صورت گرفته است. با توجه به هدف تحقیق که ارزیابی استانهای شمال غربی ایران از لحاظ شاخص های غالب اقتصادی با مدل ویکور می باشد پنج استان آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، زنجان و کردستان مورد مطالعه قرار گرفتند. در این راستا برای محاسبه داده های کمی در مراحل مختلف مدل از نرم افزار Excel و برای ترسیم نقشه ی سطح برخورداری استانها از نرم افزارArc GIS10.3 استفاده شده است. نتایج نیز با توجه به شاخص های مورد نظر نشان می دهد که استان های آذربایجان غربی به دلیل داشتن کمترین مقدار عددی شاخص ویکور معادل 0.180 در بالاترین رتبه و آذربایجان شرقی با مقدار شاخص 0.5 در رتبه دوم و استان های اردبیل ، کردستان و زنجان با مقدار عددی شاخص به ترتیب معادل 0.978، 0.984 و 1 در رتبه های سوم تا پنجم قرار دارند.

تازه های تحقیق

همانطور که می دانیم هدف از این گونه مطالعات شناسایی وضعیت موجود و رتبه بندی آنها از نظر ملاک های توسعه می باشد، تا شرایط برای اجرای دقیق و درست برنامه ریزی منطقه ای در راستای نیل به عدالت اجتماعی و رفع فقر و محرومیت از مناطق مختلف هموار گردد. به بیان دیگر، طبق آنچه که در برنامه های توسعه طی دهه های اخیر تحقق یافته، ضروری است تا جهت کاهش نابرابری های موجود نواحی، به برنامه ریزی منطقه ای و دوری از برنامه ریزی بخشی، پیروی از سیاست های متعادل و متوازن در ایجاد فرصت های برابر برای تمام نواحی و مناطق و توزیع منابع و سرمایه در آنها اقدام کرد(زارع شاه آبادی و همکاران، 1388: 68). در این مقاله، تعیین درجه توسعه یافتگی استانهای شمال غربی کشور از ابعاد مختلف ارزیابی گردید. در این بررسی مفاهیمی چون سطح توسعه یافتگی یک استان نشان دهنده میزان توسعه یافتگی آن استان از شاخص هایی بود که ارزیابی سطح توسعه استان ها براساس آنها صورت گرفته است و از آنها با عنوان شاخص های اقتصادی نام برده ایم. بنابراین استان هایی که به میزان بیشتری از این شاخص ها بهره مند بوده اند، با عنوان توسعه یافته و استانهایی که مقادیر کمتری از این شاخص ها را در خود جای داده اند و فاصله بیشتری با استان توسعه یافته داشته اند، در  ردیف توسعه نیافتگی قرار دارند. با استفاده از داده های جمع آوری شده در قالب 11 شاخص و براساس مدل ویکور(VIKOR)، نتایج تحقیق نشان می دهدکه استانهای شمال غربی ایران از نظر سطح توسعه با یکدیگر اختلاف دارند. بطوری که استان های آذربایجان غربی به دلیل داشتن کمترین مقدار عددی شاخص ویکور معادل 0.180 در بالاترین رتبه و آذربایجان شرقی با مقدار شاخص 0.5 در رتبه دوم و استان های اردبیل ، کردستان و زنجان با مقدار عددی شاخص به ترتیب معادل 0.978، 0.984 و 1 در رتبه های سوم تا پنجم قرار دارند.

علی رغم اینکه در قالب سیاست برنامه های توسعه، تلاشهای زیادی برای تعدیل عدم تعادل های توسعه منطقه ای انجام شده است، اما توزیع نامتوازن امکانات، خدمات و فعالیت ها و وجود نابرابریها و شکاف توسعه، در بین استانها مشهود است. در راستای نتایج به دست آمده پیشنهاد می گردد که بخصوص در استانهای محرومی که از نظر رتبه  بندی در رتبه های بالای محرومیت می باشند، توزیع امکانات منطقه ای در این استانها مورد توجه اکید قرار گیرد. شناسایی ظرفیت ها و قطبی کردن امکانات با توجه به وجود مزیت های موجود در هر منطقه می تواند راهکار مؤثری باشد. یعنی در استانهایی که دارای پتانسیل های طبیعی میباشند، امکانات را با توجه به این ظرفیت ها برای هر منطقه در نظر گرفت. به عنوان مثال برای استانهایی که از نظر بخش معدن دارای ظرفیت هستند، بخش حمل و نقل قوی، استانهایی که از نظر کشاورزی مستعد هستند، با بهره گیری از روشهای مدرن کشاورزی و... حتی اعطای تسهیلات ویژه به توسعه این بخش ها کمک کرد. و همینطور به منظور بهتر نمودن وضعیت استان ها می توان راهکارهای زیر را ارائه نمود:

        -            تلاش در جهت انطباق برنامه ریزی بخشی با نظام برنامه ریزی فضایی.

        -            بهبود روند برنامه ریزی در کلیه سطوح و بایگانی نشدن طرح های توسعه و عمران.

        -            ایجاد تعادل فضایی بین استانها به منظور ارتقای پتانسیل های طبیعی و گردشگری استانها.

        -            تأمین خدمات و امکانات مورد نیاز مراکز و کانون های اصلی خدمات رسانی براساس نظام سلسله مراتبی سکونتگاهها.

        -            گسترش فضاها و امکانات متناسب با تراکم جمعیتی استانها(مسعود و همکاران، 1390: 53-52).

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Evaluation of Iran northwestern provinces considering economic indices by VIKOR Model

نویسنده [English]

  • omid jaami
M.s. Landscaping Planning, Department of Geography, Faculty of Geography, University of Tehran.Tehran.iran
چکیده [English]

< p >Achieving development, although today is clearly one of the sweetest and most unattainable aspirations of many countries in the world, but the idea of ​​progress and the ways to achieve it, has a long history and during different periods of human life, Different societies, especially the rival ones, have always tried to achieve the latest methods and tools for mastering nature and making better and more efficient use of its facilities in order to expand their power and abilities. The purpose of this article is to achieve the relative superiority of each province by evaluating the dominant economic indicators. For this purpose, first, using the Shannon entropy method, each of the 11 economic indicators was weighed, then in order to achieve the research results, using the data available in the Statistics Center and using the multi-criteria decision-making technique (VIKOR) for the data. In 2016, an analysis was made. According to the purpose of the research, which is to evaluate the northwestern provinces of Iran in terms of dominant economic indicators with the Vikor model, five provinces of East Azerbaijan, Western Azerbaijan, Ardabil, Zanjan and Kurdistan were studied. In this regard, Excel software has been used to calculate quantitative data in different stages of the model and Arc GIS10.3 software has been used to draw the map of the level of provinces. The results show that the provinces of West Azerbaijan have the lowest numerical value of the Vikor index equal to 0.180 in the highest rank and East Azerbaijan with the value of the index 0.5 in the second rank and the provinces of Ardabil, Kurdistan and Zanjan due to the desired value. The index numbers are 0.978, 0.984 and 1, respectively, in the third to fifth ranks.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Evaluation
  • Development
  • VIKOR Model
  • Economic Indicators
  • Northwestern Provinces of Iran

چکیده مبسوط فارسی

مقدمه

دست یابی و نیل به توسعه، اگرچه امروز به طور مشخص، یکی از آمال و آرزوهای شیرین و دور از دسترس بسیاری از کشورهای جهان می باشد، اما اندیشه پیشرفت و راههای تحقق آن، قدمتی طولانی دارد و در طی دوره های مختلف حیات بشری، جوامع مختلف و به خصوص رقیب، همواره در تلاش بوده اند که برای بسط قدرت و توانایی های خویش، به جدیدترین شیوه ها و ابزارهای تسلط بر طبیعت و استفاده بهتر و کاراتر از امکانات آن دست یابند. هدف این مقاله دستیابی به برتری نسبی هر استان از طریق ارزیابی شاخص های غالب اقتصادی است. بدین منظور ابتدا با استفاده از روش آنتروپی شانون به وزن دهی هر یک از 11 شاخص اقتصادی پرداخته، سپس به منظور دستیابی به نتایج تحقیق، با استفاده از داده های موجود در مرکز آمار و استفاده از تکنیک تصمیم گیری چندمعیاره (VIKOR) برای داده های سال 1395 تحلیلی صورت گرفته است. با توجه به هدف تحقیق که ارزیابی استانهای شمال غربی ایران از لحاظ شاخص های غالب اقتصادی با مدل ویکور می باشد پنج استان آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، زنجان و کردستان مورد مطالعه قرار گرفتند. در این راستا برای محاسبه داده های کمی در مراحل مختلف مدل از نرم افزار Excel و برای ترسیم نقشه ی سطح برخورداری استانها از نرم افزارArc GIS10.3 استفاده شده است. نتایج نیز با توجه به شاخص های مورد نظر نشان می دهد که استان های آذربایجان غربی به دلیل داشتن کمترین مقدار عددی شاخص ویکور معادل 0.180 در بالاترین رتبه و آذربایجان شرقی با مقدار شاخص 0.5 در رتبه دوم و استان های اردبیل ، کردستان و زنجان با مقدار عددی شاخص به ترتیب معادل 0.978، 0.984 و 1 در رتبه های سوم تا پنجم قرار دارند.

 

 

 

 

 

 مواد و روش ها

رویکرد پژوهش حاضر از نوع پژوهش های کمی و از نظر شیوه گردآوری داده ها مبتنی بر داده های کتابخانه ای-اسنادی و با مراجعه به مرکز آمار ایران و دریافت داده ها از دفاتر مربوطه می باشد که بصورت توصیفی- تحلیلی انجام گرفته است. در ابتدا شاخص های مرتبط را شناسایی و سپس سهم هر یک از استانها استخراج گردید. با توجه به یکسان نبودن اهمیت شاخص ها، از طریق مدل آنتروپی شانون وزن این شاخص ها تعیین گردید. در مرحله بعد جهت ارزیابی استانها مدل ویکور(VIKOR) به کار گرفته شد. این روش از طریق ارزیابی گزینه ها بر اساس شاخص ها، گزینه ها را اولویت بندی یا رتبه بندی می کنند. در انتها بر مبنای خروجی ها و نتایج بدست آمده راهکارهای مناسب ارایه گردیده است. برای محاسبه داده های کمی در مراحل مختلف مدل از نرم افزار Excel و برای تهیه نقشه از نرم افزار Arc GIS10.3 استفاده گردیده است.

 

بحث و یافته ها

شاخص های مورد استفاده: در این مقاله برای شناسایی سهم استانهای مورد بررسی از 11 شاخص مهم اقتصادی در سال 1395 استفاده شده است. شاخص های مورد استفاده در این پژوهش طبق جدول شماره 1 عبارتنداز:

جدول 1-شاخص های غالب اقتصادی

شاخص های غالب اقتصادی

X1: نرخ مشارکت اقتصادی مردان(دفتر جمعیت، نیروی کار و سرشماری)

X2: نرخ مشارکت اقتصادی زنان(دفتر جمعیت، نیروی کار و سرشماری)

X3: نسبت شاغلان در بخش صنعت به کل شاغلین(دفتر جمعیت، نیروی کار و سرشماری)

X4: نسبت شاغلان در بخش کشاورزی به کل شاغلین(دفتر جمعیت، نیروی کار و سرشماری)

X5: نسبت شاغلان در بخش حمل و نقل به کل شاغلین(دفتر جمعیت، نیروی کار و سرشماری)

X6: درصد شاغلان بخش ساختمان نسبت به کل شاغلین(دفتر جمعیت، نیروی کار و سرشماری)

X7:درصد سهم استان در محصول ناخالص داخلی(دفتر حساب های اقتصادی)

X8: درصد سهم ارزش افزوده در بخش صنعت (دفتر حساب های اقتصادی)

X9: درصد سهم ارزش افزوده در بخش آموزش(دفتر حساب های اقتصادی)

X10:درصد سهم ارزش افزوده در بخش بهداشت(دفتر حساب های اقتصادی)

X11: درصد سهم ارزش افزوده در بخش معدن (دفتر حساب های اقتصادی)

مرکز آمار ایران، 1395

روش ویکور از طریق ارزیابی گزینه ها براساس معیارها، گزینه ها را اولویت بندی یا رتبه بندی می کند. در تکنیک ویکور معیارها وزن دهی نمی شوند بلکه معیارها از طریق روش های دیگر ارزیابی می شود و سپس گزینه ها براساس معیارها و با ترکیب در ارزش معیارها، ارزیابی شده و رتبه بندی می شوند. پس از جمع آوری داده ها از طریق آمارهای موجود و تبدیل آنها به شاخص های مورد نظر، ماتریس داده های خام هریک از شاخص ها در محدوده ی مورد مطالعه تعریف شد. ماتریس تصمیم گیری که متشکل از گزینه ها(سطرها) و شاخص ها(ستون ها) است. گزینه های ما استانهای شمال غربی ایران می باشد و شاخص ها 11 مورد هستند که در جدول شماره 1 به آنها اشاره شد و کدگذاری گردیدند(X1تاX11). پس از تشکیل ماتریس تصمیم گیری، نرمال سازی این ماتریس است. هر مسأله ای ممکن است دارای چندین شاخص باشد که دانستن اهمیت نسبی شاخص ها ضرورت دارد، از این رو به هر شاخص یک وزن داده می شود که این وزن ها اهمیت نسبی هر شاخص را نسبت به سایر شاخص ها مشخص می کند، برای ارزیابی اوزان شاخص ها از روش آنتروپی استفاده شده است. پس از محاسبه ماتریس نرمالیزه شده و ماتریس وزن دار و استخراج بالاترین و پایین ترین ارزش برای هر شاخص به منظور محاسبه شاخص ویکور که براساس آن به رتبه بندی گزینه ها بپردازیم ارزش Sj(شاخص مطلوبیت) و Rj (شاخص تأسف) محاسبه گردید و همینطور در این مرحله شاخص ویکور که همان امتیاز نهایی هر گزینه است محاسبه شد، مقدار Q بیانگر رتبه نهایی هر استان از مجموع 11 شاخص مورد مطالعه است. این مقدار بین عدد صفر تا یک تعیین می شود و هرچه به عدد صفر نزدیکتر باشد نشان دهنده مطلوبیت و توسعه یافتگی و هرچه به عدد یک نزدیکتر باشد نمایانگر توسعه نیافتگی است. رتبه بندی براساس ارزش Q صورت گرفت به گونه ای که کمترین ارزش بالاترین اولویت را به خود اختصاص داده است. میانگین محاسبه شده برای Q در 5 استان مورد مطالعه برابر با 0.728 به دست آمد که نشان می دهد در مجموع سطح توسعه یافتگی در استانهای شمال غربی بالاتر از حد متوسط است. براساس مقدار Q از نظر شاخص های اقتصادی، استان آذربایجان غربی در رتبه 1 و  استان زنجان در رتبه آخر قرار دارد.

        -            آذر، عادل و علی رجب زاده(1391)، تصمیم گیری کاربردی رویکرد MADM ، تهران، انتشارات نگاه دانش، چاپ پنجم.
        -            احمدی، علی محمد و وحید شقاقی شهری(1386)، توسعه اقتصادی و برنامه ریزی، همدان، انتشارات نورعلم. چاپ اول.
        -            ازکیا، مصطفی(1370)، مقدمه ای بر جامعه شناسی توسعه روستایی، تهران، انتشارات اطلاعات. چاپ دوم.
        -            اطاعت، جواد (1390)،جمعیت و توسعة پایدار در ایران، فصلنامة رفاه اجتماعی، شماره 42 ،تهران، 47-37
        -            افراخته، حسن(1387)، مقدمه ای بر برنامه ریزی سکونتگاههای روستایی، تهران، انتشارات گنج هنر.
        -            امانپور، سعید و همکاران(1389)، تعیین درجه توسعه یافتگی شهرستانهای استان خوزستان از نظر شاخص آموزشی با استفاده از روش تاکسونومی عددی، فصلنامه آمایش محیط، شماره 17.
        -            تقوایی، مسعود و اصغر نوروزی آورگانی(1389)، تعیین و تحلیل سطوح برخورداری مناطق روستایی استانهای کشور با بهره گیری از روش تاکسونومی عددی و تحلیل خوشه ای، فصلنامه برنامه ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، شماره 5.
        -            تقوایی، مسعود و مریم صالحی(1392)، سنجش سطوح توسعه یافتگی شهرستانهای استان همدان(با تأکید بر رویکرد تحلیل منطقه ای)، فصلنامه علمی – پژوهشی برنامه ریزی منطقه ای، سال سوم، شماره 11.
        -            حاجی هاشمی، سعید(1384)، توسعه و توسعه نیافتگی، جلد اول: کلیات، اصول و ابعاد، تهران، انتشارات گفتمان اندیشه معاصر.
        -            حریری اکبری، محمد(1378)، مدیریت توسعه، تهران، انتشارات نشرقطره.
        -            خطیب، محمدعلی(1371)، اقتصاد توسعه، تهران، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران.
        -            رزاقی، ابراهیم(1370)، الگویی برای توسعه اقتصادی ایران، تهران، نشرنی.
        -            زارع شاه آبادی، علیرضا و کبری سرخ کمال(1388)، ارزیابی وضعیت توسعه یافتگی شهرستان قوچان با استفاده از آنالیز تاکسونومی عددی، فصلنامه جغرافیایی چشم انداز زاگرس، سال اول، شماره 1.
        -            زیاری، کرامت الله و همکاران(1388)، مبانی و تکنیک های برنامه ریزی شهری، چابهار، انتشارات دانشگاه بین المللی چابهار.
        -            زیاری، کرامت الله ، سیدمحمود زنجیرچی و کبری سرخ کمال (1390)، بررسی و رتبه بندی درجه توسعه یافتگی شهرستانهای استان خراسان رضوی با استفاده از تکنیک تاپسیس، پژوهشهای جغرافیای انسانی، شماره 72 ،تهران، 30-17
        -            شکویی، حسین(1385). اندیشه های نو در فلسفه جغرافیا، جلد دوم: فلسفه های محیطی و مکتبهای جغرافیایی، تهران، انتشارات گیتاشناسی.
        -            شکیبایی، علیرضا و سمانه خاتمی(1392)، توسعه اقتصادی و برنامه ریزی با رویکرد توسعه انسانی، تهران، انتشارات نورعلم.
        -            صادقی فر، جمیل و همکاران(1393)، تعیین درجه توسعه یافتگی شهرستانهای استان بوشهر از نظر شاخص های بهداشتی درمانی با استفاده از روش تاکسونومی عددی، مجله علوم پزشکی رازی، دوره 21، شماره 118.
        -            عربی، سیدهادی و علیرضا لشگری(1383)، توسعه در آینه تحولات، تهران، انتشارات سمت. 
        -            فتاحی، احدالله و همکاران(1392)، سنجش و اولویت بندی پایداری اجتماعی در مناطق روستایی شهرستان دلفان با استفاده از مدل تصمیم گیری ویکور(مطالعه موردی: دهستان خاوه شمالی)، فصلنامه برنامه ریزی منطقه ای، سال سوم، شماره 11.
        -            فنی، زهره(1388)، درآمدی بر توسعه، جهانی شدن و پایداری(جغرافیای توسعه)، تهران، انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.
        -            گروبوسکی، ریچارد و دیگران(1390)، توسعه اقتصادی با رویکرد منطقه ای، نهادی و تاریخی، ترجمه ی محمدرضا منجذب، تهران، انتشارات نورعلم.
        -            لطفی، صدیقه و همکاران(1389)،  درجه بندی توسعه  شهرستانهای استان مازندران با استفاده از مدل تاکسونومی عددی، فصلنامه جغرافیایی چشم انداز زاگرس، سال دوم، شماره 4.
        -            مرکزآمار ایران(1390)، دفتر جمعیت، نیروی انسانی و سرشماری.
        -            مرکزآمار ایران(1395)، دفتر جمعیت، نیروی انسانی و سرشماری.
        -            مرکزآمارایران(1390)، دفتر حساب های اقتصادی.
        -            مسعود، محمد و امیر محمد معززی مهر و سید نیما شبیری(1390)، تعیین درجه توسعه نیافتگی شهرستان های استان اصفهان با تکنیک تاکسونومی عددی، مطالعات و پژوهش های شهری و منطقه ای، سال دوم، شماره 8. 
   
-         Badakhshan Zeinab, mehrabi boshrabadi hossein, mirzaei khalilabadi hamidreza (2019).Grouping the Villages of Iran''s Provinces on the Basis of Economic Infrastructure and Human and Development Indexes, Journal VILLAGE AND DEVELOPMENT Volume 21, Number 4 ; Page(s) 29 To 46
 
-         Figen, C. and Ozkan, B.( 2013): Agricultural value added and economic growthin the European Union accession process, New medit: Mediterranean journal of economics, agriculture and environment = Revue méditerranéenne d''economie, agriculture ET environment, ISSN 1594-5685, Vol. 12, Nº. 4 (diciembre), 2013, págs. 62-71.
-         Fukuda P.S., Lopes C., MalikKH. (2002), Capacity for Development: New Solutions to old Problems, Earthscan, London and Virginia, UNDP.
-         GAO, Y. ZHENG, Y.and Angang, H. Bo. M. (2015): Input–Output-Based Genuine Value Added and Genuine Productivity in China’s Industrial Sectors (1995-2010), institute of developing economics.
-         Harrison,ph, and Todes(2001).The Use of Spatial Framework in Regional Development in south Africa,Regional Studies,Vol.35
-         International Labour Office. (2003). Key Indication of the labour marke. Third edition. ILO, Geneva.
-         Johnston, B. F. and John Cownie(1996), The seed – Fertilizer Revolution and Labor Force Absorption, American Economic Review.
-         Mankiw, G. (2004): Macroeconomics, baradaran. Sh. H and parsaeian. A, Tehran, Allameh Tabatabai University Press, 2004, second edition, p. 28.
-         Odedokun, M.O. (1996): Alternative Econometric Approaches for Analyzing the Role of the Financial Sector in Economic Growth: Time-Series Evidence from LDCs, Journal of Development Economics, 50: 119-146.
-         Shahnazi Karim, Entezar Elnaz(2019)Estimation and Comparative Analysis of Socio-Economic Indexes for Urban Areas of Iran’s Provinces During The Census of 2011 (Principal Component Analysis Approach) JOURNAL OF FINANCIAL ECONOMICS (FINANCIAL ECONOMICSAND DEVELOPMENT) Volume 13 , Number 46; Page(s) 217 To 239  
-         U. N. (1951), Measures for the Economic Development of Underdeveloped Countries, New York.