بازتوسعه اراضی قهوه ای شهری با تکنیک مکان سازی (نمونه موردی: کارخانه قند آبکوه مشهد)

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 مربی گروه شهرسازی دانشکده هنر و معماری دانشگاه خیام، مشهد، ایران

2 استادیارگروه شهرسازی دانشکده هنر و معماری دانشگاه فنی‌وحرفه‌ای دختران، بیرجند، ایران

3 استادیارگروه معماری دانشکده هنر و معماری دانشگاه فنی‌وحرفه‌ای دختران، بیرجند، ایران

10.22034/(jupa-ei).2022.338999.1114

چکیده

این مقاله با هدف بازتوسعه با تکنیک مکان‌سازی در سایت صنعتی کارخانه قند آبکوه به‌عنوان زمینی قهوه‌ای در شهر مشهد تدوین شده است. این نوع از طرح های بازتوسعه می‌توانند با فراهم ساختن محیطی امن و سالم برای حوزه مدیریت‌شهری و جامعه، مفید باشند. در همین ارتباط به منظور تدارک داده‌ها با تکنیک مکان‌سازی، از یک برداشت پرسش نامه ای با رعایت تحلیل روایی و پایایی آن استفاده گردید. برای این منظور حجم نمونه 380 نفری از بین جامعه آماری حدود 62000 نفر جمعیت ساکن محدوده بلافصل بر سایت کارخانه قند آبکوه بر اساس فرمول کوکران انتخاب شد. تکمیل پرسشنامه‌ها در طی یک هفته در زمستان سال 1395 انجام گردید. داده‌های پرسشنامه ای ابتدا در نرم افزار Excel وارد شدند و سپس نتایج آنها پس از تجزیه و تحلیل آماری و استنباطی در تعیین نیازمندی‌های نسبی برای کاربری اصلی زمین و خدمات موردنیاز جهت طراحی محدوده مداخله استفاده شد. آنگاه به منظور بررسی عوامل موثر طراحی از تکنیک GIS برای تولید نقشه و پایگاه داده‌ها استفاده شد. در ادامه با استفاده از روش کار سناریونویسی برای آینده نگاری محدوده مطالعاتی، دو پیشران اصلی دیدگاه‌های اجتماعی و عوامل طراحی در نظر گرفته شد و سه سناریو حداقلی، میانی و حداکثری تدوین گردید. در نهایت بر اساس سه معیار ارزیابی فرم، کالبد و معنا به عنوان عوامل حیاتی تحقق سناریوها در آینده، سناریوی برنامه بازتوسعه که از انعطاف پذیری، دسترس پذیری و امنیت بیشتری برخوردار بود، به‌عنوان برنامه بازتوسعه مطلوب مکان‌سازی محدوده مطالعاتی انتخاب شد.

تازه های تحقیق

در تحقیق حاضر، پرسشنامه ها شامل مقیاس دوگانه اظهارات موافق و مخالف بود. برای این منظور، تعدادی از متخصصان شهری هم با استفاده از تحلیل مفهومی و تحلیل محتوا، اعتبار پرسشنامه را مورد آزمون قرار دادند.

برای ارزیابی قابلیت اطمینان پرسشنامه، ضریب آلفای کرونباخ مورد استفاده قرار گرفت که از طریق تحلیل نرم افزار SPSS بیش از 0.7 به دست آمد. پس از آن، از بین جامعه آماری حدود 62000 نفر جمعیت ساکن محدوده فراگیر بر سایت کارخانه قند آبکوه، یک حجم نمونه 380 نفری بر اساس فرمول کوکران انتخاب شد. در فرمول کوکران، مقدار معناداری 0.05 با استفاده از سطح اطمینان 95٪ در نظر گرفته شد. همچنین به منظور بررسی عوامل موثر طراحی از تکنیک GIS برای تولید نقشه و پایگاه داده ها استفاده شد.

در این مهم، تکنیک مکان سازی با استفاده از تحقیقات میدانی و کسب نظر مشارکت کنندگان مورد توجه قرار گرفت. در ادامه از روش کار سناریونویسی برای آینده نگاری محدوده مطالعاتی استفاده شد. فرآیند انجام سناریونویسی به طور کلی شامل تعیین پیشران‌های محیطی، طراحی سناریو، ارزیابی سناریو و تکمیل جزئیات است که اولین بار توسط مرکر ارائه شده است؛ لذا در گام اول دو پیشران اصلی دیدگاه‌های اجتماعی و عوامل طراحی به عنوان نیروهای محرک اجتماعی و فناوری در نظر گرفته شدند. در گام دوم با یک استدلال قیاسی از استنتاجات برداشت شده از پرسشنامه‌ها و تعیین نیازمندی‌های اصلی طراحی، تلاش شد تا سه سناریو حداقلی، میانی و حداکثری برای تقویت نیروهای پیشران، تدوین گردد. لذا سه سناریوی بازتوسعه و بازطراحی برای ایجاد آینده‌های مطلوب در یک محیط مناسب تولید شدند. در گام سوم برای ارزیابی سناریوها سه معیار اصلی ارزیابی فرم، کالبد و معنا با مجموعه ای از زیرمعیارها به عنوان عوامل حیاتی تحقق سناریوها در آینده در نظر گرفته شدند. در نهایت در گام چهارم و پس از انتخاب سناریو معمولا تکمیل جزئیات آن شروع می‌شود که در این تحقیق صرفا از متغیرهای توصیفی برای بیان سناریوی منتخب استفاده گردید.

در نتیجه گیری مطالعه حاضر، به منظور نشان دادن یک برنامه بازتوسعه در محل کارخانه کارخانه قند آبکوه مشهد به عنوان یکی از اراضی قهوه ای اصلی شهر مشهد، ابعاد اجتماعی تکنیک مکان سازی در نظر گرفته شد که با استفاده از پرسشنامه مورد بررسی قرار گرفت. بر اساس نتایج اصلی بررسی پرسشنامه، تقریبا بیش از 60 درصد از مشارکت کنندگان ساکن محلی، یک توافق قابل قبول در زمینه حذف کاربری صنعتی از سایت، بازطراحی و احیای کاربری های مورد نیاز و افزایش دسترسی ایمن داشتند. با توجه به نیازسنجی استخراج شده برای کاربری زمین از فرم‌های پرسشنامه و سرانه های رایج کاربری در محدوده فراگیر مطالعات، مقدار مشخصی از هر سطح مورد نیاز برای کاربری زمین در برنامه ریزی بازطراحی سایت مطالعه مورد مطالعه تخمین زده شد. در ادامه با استفاده از روش کار سناریونویسی برای آینده نگاری محدوده مطالعاتی، دو پیشران اصلی دیدگاه‌های اجتماعی و عوامل طراحی در نظر گرفته شد و بر اساس آن سه سناریو حداقلی، میانی و حداکثری تدوین گردید. بر این اساس، سه طرح بازتوسعه برای ایجاد یک محیط مناسب تولید شد. سپس بر اساس سه معیار اصلی ارزیابی کالبدی، کارکردی و ادراکی به عنوان عوامل حیاتی تحقق سناریوها در آینده، سناریوی بازطراحی دوم به عنوان طراحی بهینه برای محل کارخانه قند آبکوه انتخاب شد، زیرا طراحی آن برای توزیع کاربری زمین و شبکه پیاده روی از انعطاف پذیری، دسترس پذیری و امنیت بیشتری نسبت به سایر سناریوها برخوردار بود. با این حال، تمام سناریوهای بازتوسعه سایت کارخانه قند آبکوه می‌توانند هم افزایی های احتمالی را برای سایت در آینده به همراه بسترسازی برای امکانات تفریحی و ورزشی، اوقات فراغت و سرگرمی و زیرساخت‌های آموزشی و اجتماعی ایجاد کنند. به طور کلی، به نظر می‌رسد که اراضی قهوه ای ممکن است به عنوان یک فرصت بالقوه برای برنامه ریزی مجدد محیط ساخته شده در بسیاری از مکان‌های صنعتی قدیمی در شهرهای ایران درنظر گرفته شوند؛ با این حال، بهترین راهبرد بهبود مکانیزم مکان سازی در اراضی‌های قهوه ای باید از طرف مشارکت کنندگان با تجربه محلی و ذینفعان ملی حمایت می‌شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Redevelopment of urban brown−fields with social aspect of place making procedure (Case study of Abkuh Sugar Factory in Mashhad)

نویسندگان [English]

  • faranak hassani 1
  • Mahlla Aftabi 2
  • Haneh pouyafar 3
1 University lecturer of khayyam, Mashhad, Iran
2
3
چکیده [English]

The present paper aims to reveal a redevelopment plan based on the social approach of the place making technique on the industrial site of Abkuh Sugar Factory as an important brown−field in Mashhad city. These types of redevelopment plans can be beneficial for municipalities and local communities by providing a safe and secure environment. In this regard, in order to provide data with a social approach in the place making technique, a questionnaire survey was used with a view to its validity and reliability. For this purpose, the sample size of 380 people was selected from the statistical population of about 62,000 inhabitants of the total area on the site of the Abkouh Sugar Factory based on the Cochran formula. The questionnaires were completed during a week in the fall of 2016. The questionnaire data firstly were introduced in Excel software, and then the results were analyzed using statistical and inferential analysis to determine the relative requirements of land use and services for designing the study area. Then, in order to study the effective factors of design, the GIS technique was used to generate maps and databases. Subsequently, using the scenario planning for futures study of the study area, two main drivers of social perspectives and design factors were considered and three minimal, middle and maximal scenarios were developed. Finally, based on the three main criteria of physical, functional and perceptual assessment as critical factors for futures scenarios, a scenario of a redevelopment plan that was more flexible, accessible, and secure, was selected as a desirable place making plan for the study area.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Redevelopment
  • Brown−field
  • Place Making Technique
  • Abkuh Sugar Factory

اصل مقاله

امروزه بیش از 47 درصد از جمعیت جهان در مناطق شهری زندگی می‌کنند و حدود 60 درصد از جمعیت هم تا سال 2030 جزء جمعیت شهری می‌شوند. لذا نقش پایداری در برنامه ریزی و طراحی مناطق شهری به عنوان یک موضوع حیاتی تبدیل شده است. توسعه مناطق شهری که با تعاملات میان سه بعد پایداری (محیط زیست، اقتصادی و اجتماعی) تعریف می‌شود می‌تواند روشی برای مبارزه با مشکلات و ارتقای مزیت شهرها در نظر گرفته شود. ساخت و ساز شهری یکی از بزرگترین مولفه های استفاده کننده منابع زیست محیطی و یکی از بزرگترین دلایل آلودگی‌های محیط زیست و محیط طبیعی به شمار می رود.

بهبود ساختار شهری با توجه به محیط اجتماعی، در حقیقت مسئولیت پذیری زیست محیطی بیشتری را ایجاد می‌کند و باعث ایجاد ارزش در شرایط رفاهی برای نسل‌های آینده می‌شود. در این راستا، ارزیابی اجتماعی ذینفعان و مشارکت کنندگان فرصتی را برای شناسایی عوامل طراحی ایجاد خواهد کرد. به علاوه اینکه نظرات ذینفعان و مشارکت کنندگان نیز در مراحل انعطاف پذیر مکان سازی یک پروژه منعکس می شوند. بر اساس وضع موجود ساختار شهری مشهد، سایت صنعتی قدیمی کارخانه قند آبکوه به عنوان یکی از اراضی قهوه ای طبقه بندی شده است. پس از جنگ جهانی دوم، بسیاری از شهرها به سرعت توسعه یافتند، به طوری که سایت‌های صنعتی قدیمی را در برگرفتند. این مکان‌های صنعتی قدیمی، شکاف‌های بلا استفاده ای را با یک موقعیت های ارزشمند در داخل شهر ایجاد کردند، از این رو فرصت‌های خوبی برای بازتوسعه تحت عنوان اراضی قهوه ای به وجود آمد. این سایت ها باید به رسمیت شناخته شده، فهرست برداری شده و مجددا توسعه یابند، تا به منظور کمک به جوامع محلی پیرامون خود برای تدارک اقداماتی جهت حل مشکلات اجتماعی در نظر گرفته شوند. با این حال، بازتوسعه، بازطراحی و استفاده مجدد از اراضی قهوه ای پیچیده است.

بازتوسعه و بازطراحی شهری می‌تواند به عنوان یکی از انواع برنامه ریزی ها برای آینده به شمار رود و لذا می‌تواند ابعاد آینده پژوهی نیز به خود بگیرد. آینده پژوهی پیش بینی آینده نیست بلکه تلاشی برای ساختن دورنمایی از آینده با رویکردهای مختلفی همچون آینده‌های ممکن، معقول، محتمل و مرجح یا مطلوب است. اما رویکرد جدیدتر آینده پژوهی، با عنوان آینده نگاری، رویکردی مشارکتی و البته انتقادی نسبت به روش‌های پیشین اثبات گرایانه از آینده بوده و تلاشی به منظور تسهیل توانمندسازی و تحول مناطق برنامه ریزی از طریق تعامل و مشارکت می‌باشد. به منظور بهره گیری از چنین رویکردی محققان می‌توانند چندین روش کیفی و کمی را به عنوان ابزارهای وصول به هدف استفاده کنند که معمولا شامل دیده بانی آینده، دلفی، تحلیل روند، تحلیل پیشران‌ها، سناریونویسی، چشم اندازسازی، نقشه راه، تئوری بازی، پس نگری، مدل سازی و شبیه سازی می‌شود. در بین ابزارهای یاد شده در این تحقیق تمرکز اصلی بر روی سناریونویسی می‌باشد. حال هدف اصلی تحقیق حاضر بازطراحی سایت کارخانه کارخانه قند آبکوه به عنوان یکی از اراضی قهوه ای شهر مشهد، براساس جنبه‌های اجتماعی تکنیک مکان سازی و استفاده از ابزار سناریو نویسی برای تشریح آینده‌های مطلوب است. این برنامه ریزی برای بازتوسعه به شهرداری مشهد و محیط زیست شهری از طریق ارائه یک محیط امن و سالم در آینده کمک شایانی خواهد کرد.

در تحقیق حاضر، فرآیند اصلی تدارک داده ها براساس جنبه اجتماعی تکنیک مکان سنجی ایجاد شده است که با استفاده از روش پیمایش اجرا شده است.یکی از عناصر کلیدی ارزیابی اجتماعی در مکان سازی، تحلیل اجتماعی دیدگاه‌های گروه‌های مختلف جمعیت با استفاده از پرسشنامه است، زیرا برنامه ریزی اجتماعی و مشارکتی روش هایی عملی برای تعیین اعتبار مسائل محیطی و اجتماعی در فرآیند برنامه ریزی است. در این راستا، ارزیابی پرسشنامه هم معمولا شامل سه اقدام ساختاری است که شامل عوامل طراحی، نوع فعالیت اجتماعی و ادراک کاربران است.

مراجع

  1. ایوانز، برایان، مک دونالد، فرانک (1394)، "فضا، مکان، زندگی"، تهران.
  2. درگاه ملی آمار ایران (1395)، "سرشماری عمومی نفوس و مسکن "، تهران.
  3. حبیبی، رعناسادات (1387)، "تصویرهای ذهنی و مفهوم مکان"، نشریه هنرهای زیبا، شماره 35، تهران.
  4. حنفی زاده، پیام، اعرابی، محمد، هاشمی، علی (1385)، "برنامه ریزی استراتژیک استوار با استفاده از برنامه ریزی سناریو و سیستم استنتاج فازی" فصلنامه مدرس علوم انسانی، شماره 46: 170-137.
  5. سیف الدینی، فرانک (1391)، "فرهنگ فرآیند برنامه ریزی کاربری زمین "، تهران.
  6. شهرداری منطقه دو مشهد (1395)، "داده‌های جمعیتی بلوک‌های آماری شهر مشهد""، مشهد.
  7. شوارتز، پیتر (1391)، "هنر دورنگری: برنامه ریزی برای آینده در دنیای با عدم قطعیت"، ترجمه، علیزاده، عزیز، انتشارات موسسه آموزش و تحقیقاتی صنایع دفاعی، ص 262.
  8. صالحی، اسماعیل (1387)، "ویژگی های محیطی فضاهای شهری امن"، تهران، وزارت مسکن و شهرسازی، مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
  9. مقیمی، ابوالفضل (1394)، "معرفت شناسی آینده پژوهی در رویکردهای نظری به برنامه ریزی شهری"، معماری و صنعت ساختمان، مجله مدیریت شهری، شماره 38: 104–75.

 

  1. 10. American Planning Association (APA) (2004). “Reuse creating community–based brownfield redevelopment strategies”, The Office of Brownfields and Land Revitalization, U.S. Environmental Protection Agency.
  2. 11. Bartlett JE, Kotrlik JW, Higgins CC (2001). “Organizational Research: Determining Appropriate Sample Size in Survey Research”. Information Technology, Learning, and Performance Journal 19 (1): 43–50.
  3. 12. Bradecki T, Stangel M (2010). “Transforming a brownfield site into a “hart of the town” – urban design challenges–a case study of Goleniów”. Architecture Civil Engineering Environment Journal 3: 5–14.
  4. 13. Boyko CT, Cooper R, Davey C (2005). “Sustainability and the urban design process”. Engineering Sustainability 158(ES3): 119–125.
  5. 14. Carmona M (2003). “An international perspective on measuring quality in planning”. Built Environment 29(4): 281–287.
  6. 15. Crowe, T.D (2000). "Crime Prevention Through Environmental Design", Stoneham, MA: Butterworth-Heinemann, 87-95.
  7. Day, K., C. Stump & D. Carreon (2003). "Confrontation and loss of control: Masculinity and men’s fear in public space". Journal of Environmental Psychology. Vol. 23. Pp. 311-322.
  8. Ding GKC (2008). “Sustainable construction—The role of environmental assessment tools”. Journal of Environmental Management 86: 451–464.
  9. Elrahman ASA (2016). “Redevelopment Aspects for Brownfields sites in Egypt. Procedia Environmental Sciences”, 34: 25 – 35.
  10. Ferber U, Nathanail P, Jackson JB, Gorski M, Kryzwon R, Drobiec L, Silesian CE, Petríková D, Finka M (2006). “Brownfields handbook: cross–disciplinary educational tool focused on the issue of brownfields regeneration. Lifelong Educational Project on Brownfields”. Leonardo Da Vinci Pilot Project. 95 pp.
  11. Foo K, Martin D, Wool C, Polsky C (2013). “The production of urban vacant land: Relational place making in Boston”, MA neighborhoods. Cities 35: 156–163.
  12. Gidley JM (2016). “Understanding the Breadth of Futures Studies through a Dialogue with Climate Change”. World Future Review 8(1): 24–38.
  13. Girardet H (1999). “Creating Sustainable Cities (Schumacher Briefings. 2nd ed)”. Green Books, Devon. 80 pp.
  14. Greenmon, J (1988). "Caring spaces, learning places.Children's environments that work", Redmond, WA: Exchonge Press Inc.
  15. Gregorowicz–Kipszak J (2015). “Rethinking Social Impact Assessment through Urban Design: Towards designerly evaluation with a socio–form approach”. PhD Thesis in Architecture at Chalmers University of Technology, Gothenburg, Sweden. 244 pp.
  16. Jackson JB, Finka M, Hermann G, Kliučininkas L, Lemešenoka N, Petríková D, Pletnická J, Teirumnieks E, Velykienė D, Vojvodíková B, Zahnašová M, Zubková M (2010). “Brownfields handbook: cross–disciplinary educational tool focused on the issue of brownfields regeneration”. Lifelong Learning Programme. Technical university of Ostrava. 165 pp.
  17. Jordaan T, Puren K, Roos V (2008). “The meaning of place–making in planning: historical overview and implications for urban and regional planning”. Acta Structilia: Journal for the Physical and Development Sciences 15(1): 91–117.
  18. Krause, Renate (2004). “Placemaking in the RhineMain Regionalpark”, Department of Spatial Planning, Blekinge Institute of Technology, Karlskrona, SWEDEN; 2014.
  19. Lake R. Newman K (2002). “Differential citizenship in the shadow state”. GeoJournal 58:109–120.
  20. Lynch K (1971). “Site planning (2nd ed.)”. Cambridge, MA: MIT Press
  21. Mercer D (1995). “Simpler scenarios”. Management Decision. 33(4): 32–40.
  22. Montgomery, John (1988). "Making a city: Urbanity, vitality and urban design", Journal of Urban Design",3:1, 93-116.
  23. Sairinen R (2004). “Social impact assessment in urban planning”. In: The Sustainable City III. By Marchettini N, Brebbia CA, Tiezzi E, Wadhwa LC (eds.). WIT Press. 748 pp.
  24. Randy Atlas (1999). "Designing Safe Communities and Neighborhoods", APA National Planning Conference.
  25. 34. ROGer Trancik (1986). "Finding Last Space; Theories of Urban Design".
  26. Voros J (2003). “A generic foresight process framework”. Foresight, 5(3): 10–21.
فصلنامه پژوهشی شهرسازی و معماری هویت محیط
دوره 3، شماره 9
زمستان
اسفند 1400

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 03 اردیبهشت 1401
  • تاریخ پذیرش: 15 فروردین 1401

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار