نوع مقاله : علمی ترویجی
نویسنده
استادیار معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد یادگار امام (ره) شهرری، تهران، ایران.
چکیده
تازه های تحقیق
یافته ها و بحث
برای درک مفهوم سکونت مردم در زادگاهشان، بودن در منطقه و فهم زندگی، توجه با رویکرد پدیدارشناسانه، امری ضروری است؛ از این روشناخت کالبدی و معنایی معماری قاجار نیز به عنوان بخش مهم پژوهش قابل بررسی است؛ از دورهی قاجاریه به بعد ساخت بناهای مسکونی نسبت به جایگاه طبقاتی مردم بسیار متفاوت بوده است. طبقات عادی در ساختمانهای ساده و با مصالح خشت و گل و طبقات مرفه در بناهای مقاوم آجری با طرح های گسترده خصوصا بیرونی و اندرونی زندگی میکردند. در این دوره طراحی قسمتهای بیرونی و اندرونی بسیار حساب شده، دلباز و جذاب بود. این ساختمان ها با توجه به تمامی موازین فنی و اجرایی و خصوصا اخلاقی و رعایت ضوابط محرمیت در همهی فضاها با اصول و کلیه نکات و خواستههای ذاتی و فطری نه برای افراد یک خانواده، بلکه چندین خانواده که بیشتر فامیل بزرگ بودند، ساخته میشد. در این بناها فضاهای مسکونی به اتاق سهدری، پنج دری و در مواردی هفتدری، تالار و بادگیر، شاهنشین و اتاق های طنبی، گرمخانه، ارسی،گوشواره و زیرزمین و غیره تفکیک میشد(زمرشیدی،68:1390 ). طراحی ساختمانهای بیرونی و اندرونی به گونهای انجام میشد که ارتباط حیاط بیرونی از مسیر شاه کوچه،
بازار و یا خیابان فراهم شود و قسمت اندرونی از کوچهی دیگری راهی جدا داشته باشد[1]. در این پژوهش تعداد هشت خانهی قاجاری تهران (جدول شماره یک) انتخاب شد و مصاحبهها از کسانی که تجربه زیستن در خانههای مذکور را داشته باشندانجام شد. به طور کلی اعتبار درونی و بیرونی[2] که برای تحقیقات کمّی موردنظر است، در تحقیقات کیفی به قابلیت اعتماد[3] و انتقال[4] بدل میشود (پرتوی ، 1387: 187). محقق پدیدارشناسی میبایست اعتماد به دادههای جمعآوریشده را از چند طریق بهدستآورد. از آن جمله است بازگشت نزد مصاحبهشوندگان (Groenewald, 2004:45) بعد از فرموله کردن معانی، از این جهت که برداشت محقق با گفتههای آنها حتماً مطابقت داشته باشد (Given ,2008:731). درونمایهها براساس دستهبندی معانی و تکرار مفاهیم مشترکِ مصاحبهشوندگان، تحلیل و طبقهبندی میشوند. جملات و عبارات یا کلماتی که منظور فرد تجربهکننده فضا را درباره درونمایههای بهدستآمده میرسانند، پررنگ و مشخص میشوند، تا مفاهیم مشترک دستهبندی گردند و معانی متناظر مدون شوند و در آخر توصیف جامعی از درونمایه بهدستآید((Van Manen, 2006:85. بیانات شاخص از متن پیاده شدة مصاحبهها ـ که با بیان گفتاری یا محاورهای بودند ـ برداشته شدند و بعد از مرور هر متن مصاحبه به صورت فرد به فرد بیش از سه بار و مقایسه آنهاکه برای روشنشدن این مرحله گزیدهای از فرمولهشدن معانی از بیانات افراد در جدول شماره 2 آوردهشدهاست. با توجه به رویکرد کلنگر ونمن، در نوشتن و توضیح درونمایه سعی شدهاست تا مشترکات بین تجربه افراد به گونهای بیان شود که از احساس متفاوتبودن محیط، تا میل به دوستداشتن به خانه ، مراحلی را بیان کند که آرام آرام و تدریجی، بودن یا حضور ، تجربه زندگیکردن در آن را توصیف میکند (جدول 2). رسیدن به درونمایهها و معانی عمیقی از بیانات مردم، آنگونه ونمنن به ضرورت تحلیل گروهی محتوای مصاحبه تأکید دارد، با مشورت افراد متخصص و استادان مشاور در این زمینه صورت گرفت.
بیانات شاخص |
معانی مدونشده |
درونمایه های اصلی |
اینجا بسیار آرام است ، جاهای دیگه بهم این حس و نمیده وقتی از بیرون به هشتی میرسیدم، زندگی یه رنگ دیگه میگرفت، روحم ساکت میشد قلبم تو حیاط آروم میگرفت سایه روشن هایی که از پنجره بیرون میزد، آرامشش دوست داشتنیه |
احساس راحت بودن با محیط ، اخت شدن با اجزای آن و یکی شدن با محیط |
فراغت کالبد و معنا آرامش |
میدونی ، به نظرم بهترین جا برای خلوت بود آدم میتونه خوب تمرکز کنه به اتاق فکر شبیهه
|
محیطی برای آزاد شدن فکر و ذهن، تمایل به فکر کردن و خلاقیت بیشتر |
آزادی خیال |
اتاق های بزرگ و شاه نشین طوریه که فکر میکنی همه جا همینه به نظرم میاد باید حرکت کنم تو این اتاق ها |
احساس سیالیت و پویایی در فضای خانه |
نشاط |
اینجا همه چیز طبیعیه، رفتی جای دیگه، یادت رفته از کجا آمدی
|
محیطی برای جدا شدن |
انفصال |
بویش را خیلی دوست دارم |
تجربهای از جریان هوا، مصنوعی نبودن و خاکی بودن |
پیوند با محیط |
جدول شماره 2: نمونههایی از بیانات شاخص افراد در خانه ایرانی، معانی مدونشده آنها و درون مایه های اصلی
[1] این ارتباط باعث میشد که اگر اهل حرم رفت و آمدی به خارج منزل داشتند از در پشتی امد و شد کنند. در واقع این اندیشه اهل حرم را همواره از هر جهت راحت وایمن میدانسته است.
[2] Internal and external validity
[3] credibility
[4] Transferbility
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسنده [English]
What can be examined in this paper is identifying the hidden values of Tehran's Qajar houses using van-menen method. The subject of the research is the failure to meet some of the mental needs of people in today's architecture. In past architecture, spaces were found that had a positive meaning for people. What perception of these spaces has been very little in the interaction between people and the place of residence in Iran. This research seeks to answer the mental needs of people in today's architecture by answering the question of how to identify the values embedded in Tehran's Qajar houses by focusing on van Menen's methodology. The main purpose of this research is to achieve some aspects of the experience of people's presence in the Qajar house based on phenomenology. This research is a phenomenological study based on robust qualitative method and data analysis method is Van Menen method. Documentary and library-based study is analyzed and two main questions are carried out: one based on what people feel at the same moment in the place, and based on how this experience and the individual interacts with the components of the environment. Asked. The selected places of research are eight houses of Qajar architecture. The result of this study is the efficiency of the house in meeting the mental and emotional needs of people at home. The results of interviews led to the discovery of the meaning of these architectural places in a bed of positive psychological factors and in close balance with individuals. These meanings include dissection, vitality, connection with the environment, freedom of imagination and leisure of body and tranquility.
کلیدواژهها [English]
مقدمه
مکان به معنای فضایی که تجربه با آن مواجهه میشود یکی از جنبههای تعامل انسان و محیط[1] است که این تعامل از دو زاویه مهم است؛ یکی تأکید بر جایگاه استفادهکنندگان در شکلگیری معماری ؛ و دیگری، بیان سطحی عاطفی از این تعامل که با مواجهه یا تجربه مذکور میتوان درک کرد و انتقال داد (Relph, 1976: 68). شولتز نیز فهم انسان از محیطی را که با آن مواجه میشود یا تجربه میکند، متأثر از تناظر او در جایگاه روحی و کششهای طبیعی محیط میداند. این ارتباط را شولتز نظیر ارتباط فطری با طبیعت برمیشمارد که معمار در ساخت مکان، بیانی انتزاعی از محیط را ارائه میکند که میبایست در فهم آن جایگاه روحی به کشف پدیدههای غیرملموس مکان نیز بپردازد(Norberg-Schulz, 1980: 168). از سویی دیگر، در مکانهایی که عملکردهای روانشناختی محیط درست عمل نکرده باشند و شکلگیری محیط تصادفی و از روی اتفاق رخ داده باشد، نوعی حسِ ازخود بیگانگی و تنهایی پیشمیآیدکه در تقابل با آن ارتباط مثبت، فطری است. این پژوهش بر آن است که سطح ادراکی خانههای قاجاری تهران را با تجربیات انسان از ابعاد شناختی مورد تحلیل قرار دهد و به ارزش های نهان خانههای قاجار دست یابد. چرا که امروزه براورده نشدن برخی از نیازهای روحی و آسایشی مردم در معماری، سبب از میان رفتن تعامل میان ساکنان و مکان استقرارشان شده است. با توجه به اینکه در معماری گذشتهی ایران فضاهایی یافت میشد که تاثیر معنایی مثبتی را برای مردم داشته ،در این پژوهش با شناخت این فضاها و کشف معنای آنها با تمرکز بر روش ون منن، نیازهای روحی و عاطفی انسان معاصر پاسخ داده میشود.
مواد و روشها
این پژوهش به شیوهی پدیدارشناسی بر پایهی روش کیفی استوار است و روش تحلیل دادهها، روش ونمنن است. مطالعهی اسنادی و کتابخانهای نیز بنیان تحلیل و توصیف نمونههای موردی این پژوهش است. یک پژوهش کیفی به تفسیر شرایط میپردازد و بر نقش محقق به منزلهی عنصری حیاتی در نتیجهی حاصل از تحقیق تأکید خاص دارد (گروت و وانگ،1389:88). روش تحقیق پدیدارشناسی به طور کلی به دنبال فهم تجربه افراد با قرارگیری در محیط است. آنچه که افراد از پدیده مورد مطالعه آزموده و تجربه کردهاند، و توصیف آن به همان نحوی که مورد مواجهه قرار میگیرد و تجربه یا لمس میشود، هدف این تحقیق است. این تجربه، وضعیت محیطی و نیز اتفاقات و تحرکات و معانی درک شده را همانطور که در زندگی روزانه انسان رخ میدهد، آشکار میسازد. این روش، پدیدارشناسی را در یکی از انواع رویکرد تحقیقی در حوزه محیط ـ رفتار قرار میدهد (Seamon, 2000:25). محقق کیفی سعی بر آن دارد که از کسانی که پدیده را لمس و تجربه کردهاند، بخواهد که آن را بیان کنند، به این معنی که به توصیف بودن یا حضور خود بپردازند. در مقالهی حاضر که با تمرکز به روش ون منن انجام میشود، در قالب مصاحبهنامههایی که در محل انجام میگیرد، از شرکت کنندگان [2]دو پرسش اصلی انجام میشود: یکی مبتنی بر اینکه در همان لحظة بودن در مکان، حال و احساس افراد چه بوده است؛ و دیگری مبتنی بر چگونگی این تجربه و تعامل فرد با اجزای محیط. پرسیده شد. محل های انتخاب شده در این پژوهش تعداد هشت خانه از معماری قاجاری شهر تهران است.خانهها شامل خانه امام جمعه، خانه هدایت[3]، خانه رضاخان، خانه انیس الدوله[4]، خانه کوچه هفت تن، خانه رهاوی[5]، خانه فیروزکوهی و خانه مشیرالدوله پیرنیا[6] است.در این روش پس ازشناسایی مضامین[7] ، از طریق پیگیری مصاحبه با مشارکت کنندگان، آنها مورد تامل و تفسیر قرار میگیرند و به این ترتیب درونمایههای اصلی کشف میشوند.
[1] جنبههای متفاوتی از تعامل انسان با محیط، موضوع تحقیق در حوزههای وسیعی از روانشناسی، جغرافیا، معماری و شهرسازی است.
[2] لازم به توضیح است که افراد مصاحبه شونده باید تجربه حضور و زندگی در خانههای مذکور را داشته باشند.
[3] بنای مورد بحث منتسب است به مرحوم صادق هدیت که از نویسندگان پرآوازه معاصر است. پدر او اعتضادالملک از رجال و اشراف دوره قاجار بوده و به همین سبب گمان میرود که خانه موردنظر به دستور وی بنا گردیده است.
[4] این ساختمان متعلق به انیس الدوله همسر ناصرالدین شاه بوده است که در زمان پهلوی اول خاندان قاجار آن را میفروشند و کاربری مسکونی آن به کاربری آموزشی تبدیل میشود و دکتر حسابی نیز در این مدرسه به تحصیل علم میپردازد . پس از آن در سال 1330 ﻫ . ش به مالکیت آقای نادر اصفهانی درمیآید و از دهه 50 قرن معاصر تاکنون در تملک اتحادیه صنف دارندگان گوشت گوسفندی واقع میگردد.
[5] مالک اصلی بنا آقای «وُسکاتیان» بود که پس از فوت (حدود 58 سال قبل) طبق وصیت خانه را جهت امور خیریه (مدرسهسازی) به انجمن خیریه کلیسای واقع در خیابان کریمخان واگذار شده و سپس توسط آقای رهاوی از انجمن خلیفهگری ارامنه خریداری میشود. این بنا به صورت کوشک ساخته شده و خانهای از نوع برونگرا میباشد.
[6] این بنا منتسب است به یکی از رجال برجسته دوران قاجار که نه تنها در صحنه سیاسی / اجتمای ایران دارای نام و آوازه است بلکه در عرصه علم و ادب و تاریخ نیز منشاء آثار با ارزشی بوده است؛ نام او حسن پیرنیا ملقب به مشیرالدوله[6] فرزند میرزانصرالله خان مشیرالدوله صدراعظم است.
[7] در ادامه پیرامون مضامین توضیح داده میشود.